Daha.az Conatan Rinin “Fəlsəfə naminə fəlsəfə” essesini təqdim edir.

Jil Delöz və Feliks Qvattari 1970-ci illərdə üç möhtəşəm kitab yaratdılar: “Anti-Oedipus” (1972), “Kafka” (1975) və “A Thousand Plateaus” (1980). “Deliryum” və “şizoanaliz” üçün yazılmış bu manifestlər Hegelçiliyə, Marksizmlə psixoanalizə və strukturalizmlə kobud, istehzalı hücumları ilə sanki sevgidən çox nifrətə dəvət edirdi. Bu kitablar sanki oxucularına tələ qurmaq məqsədilə hazırlanmış mexanizmlər idi; onları sorğulamağa cəhd edən hər kəs ya “axmaq”, ya da “mühafizəkar” damğası yeyirdi. Lakin tərsinə olaraq, yalnız fransızca nəşrləri deyil, xüsusilə də, tərcümənin qəribəliyindən qaynaqlanan ingiliscə nəşrlərinin də cəlbedici bir tərəfi var idi. O dövrdə çox məşhur olan, mülayim, şərhə açıq insani məna dünyasının kəskin bucaqlı elmi dünyadan ayrıla biləcəyi haqqındakı o sevimli fikri bu kitablar sarsıdıcı bir təravət nəfəsi kimi əsdirirdi.

Amma 1991-ci ilə gəldikdə zaman dəyişmişdi; Delöz və Qvattarinin də dəyişdiyi görünürdü. Onların birgə son əsəri olan “Qu’est-ce que la Philosophie?” (“Fəlsəfə Nədir?”) adlı kitabın kədərli giriş səhifələri ya bir imdad çağırışı, ya da sadəcə, bir simpatiya axtarışı ola bilərdi. Burada müəlliflər özlərini gənc, qorxulu ixtiraçılar kimi deyil, ömrünü başa vurmuş, acınacaqlı qalıqlar kimi; açıq-aşkar bir məyusluğu dilə gətirməyə hazırlaşan, günaha meylli Don Kixotlar kimi təqdim edirdilər. Onların fikrincə, geriyə yalnız bir sual qalırdı: “Bütün ömrüm boyu mən nə etdim?” Ya da başqa sözlə, fəlsəfə nədir? Onlar bu sualın yalnız ömrünün sonuna yaxınlaşan insanlarda, “həyatla ölüm arasındakı qısa bir anda”, “səssiz çırpınışların” tənha gecəyarılarında ortaya çıxa biləcəyini deyirdilər.

Qvattari kitab nəşr olunduqdan qısa müddət sonra, altmış iki yaşında vəfat etdi; ondan beş yaş böyük olan Delözün isə illərdir səhhətinin yaxşı olmadığı hamıya məlum idi. Belə bir vəziyyətdə onların bu böyük ikili oyununun yekun manifestindən qalxan vida xarakterli kədərli ovqatdan təsirlənməmək üçün daş ürəkli olmaq lazım idi. Bu son kitabda universitet filosofu (Delözün Yum, Kant, Berqson, Spinoza və Nitsşe haqqında əsərləri var) ilə qeyri-adi bir antipsixiatr (Qvattari kapitalist terapiya sisteminə satıldıqları üçün Leyinq və Kuperi heç vaxt bağışlamayacaqdı) arasındakı misilsiz əməkdaşlığın mahiyyəti dəyişmişdi: Bu kitab Marks sonrası silahlı inqilaba çağırış deyil, fəlsəfi ustalıqdan qaynaqlanan melanxolik xatirələrin təzahürü idi.

Fəlsəfə zövqü

“What is Philosophy?” bir sevgi andıdır: Qərb fəlsəfəsinin möhtəşəm müqəddəslər siyahısına (kanon); Sokrat və Berkliyə, Dekart və Husserlə və ən çox da yerdə var olmağın, bir müqəddəs kimi özünü yox etməyin mütəfəkkirinə, fəlsəfəçilərin “şahzadə”si və “İsa”sı olan Spinoza’ya duyulan sevgi andı. Delöz və Qvattari Qərb fəlsəfəsinin bu möhtəşəm klassiklər kanonunun şiddət və kənarlaşdırma kimi alçaq proseslər nəticəsində formalaşdığını bildiklərinə görə, qələbədən məğrurcasına fərəhlənən və daim barmaq silkələyərək nəsihət verən bir “tarixçiliyə” vaxt ayırmaq istəmirdilər. Bu irəliləyişlərin (və ya hadisələrin) həqiqi olduğuna heç bir şübhə yoxdur, lakin onlar bu həqiqətdən istifadə edərək “bişmiş aşa su qatmaq” niyyətində deyildilər. Onlar köhnə fəlsəfəni olduğu kimi sevirlər. Fəlsəfəni əlçatanlıq, fənlərarası əlaqə, tərəqqi və ya məlumatlandırma xatirinə sulandıran qorxaq relativistlərə və həssas yeni Kantçılara bənzəmədən, onu təmiz və saf şəkildə qəbul etdikləri üçün özləri ilə fəxr edirlər. Onlar deyirlər ki, XX əsr pedaqoqlarının, praqmatistlərinin və mediokratlarının sulandırılmış fəlsəfə əsərləri “ictimai faydalar” vermiş ola bilər, lakin bunlar “düşüncə üçün mütləq fəlakətə” çevrilmişdir. Onların üz çevirmək məcburiyyətində olduqlarını hiss etdikləri ikinci bir tarixçilik növü də var: Fəlsəfi mətnləri sanki müzakirələrin kollektiv şəkildə toxunmuş vahid bir parça imiş kimi şərh etmək praktikası. Bu təcrübənin əsas tərəfdarları Hegellə Haydegerdir. Onlar fəlsəfənin böyük totalitaristləri olaraq dünya miqyaslı bir “metafizik” fitnə içindəki cinayət ortaqlarını üzə çıxararaq fəlsəfənin müxtəlifliyinə o qədər nifrət edirlər ki, bütün filosofları eyni ideyaya xidmət etməyə zorlayırlar. (Vaxtilə Hegel “Fəlsəfə əsla yeni bir şey yaratmır” demiş, Haydeger də bu yanaşmanı bütün əsl filosofların “əslində eyni şeyi” söylədiyini deyərək davam etdirmişdir).
Delöz və Qvattari bunların heç birinə məhəl qoymurdular. Əslində, onlar üçün diqqətəlayiq yeganə fəlsəfə əsərləri təkrarolunmaz, orijinal və tamamilə ekssentrik (qeyri-adi) olanlardır. (Bu tip filosofların) qətiyyətli konseptual mübarizə həyatı ilə formalaşmış unikal xüsusiyyətləri, güclü fərdi portretlərin çəkilməsini tələb edir; mücərrəd və ümumi mənzərələrin yox. Yaxşı bir portret insanda tanışlıq hissi oyadan bənzərliklərin yenidən çapından ibarət deyil, əksinə, yeni baxış bucaqları tələb edir. Bu halda fəlsəfənin klassikləri tarixçi bir yanaşma ilə hazırlanmış və yekun xülasələrdə anılmaq əvəzinə, “zehni, poetik və mexaniki portretlərin” sonsuz qalereyalarında yad edilməlidir. (“Fəlsəfə nədir?” fəlsəfi portret işinin fəlsəfi olduğu qədər bədii də ola biləcəyini göstərmək məqsədilə həyata keçirilmiş Dekart və Kanta aid bir neçə qəribə mücərrəd rəsmi ehtiva edir).
Delöz və Qvattari yanaşmalarını dəyişərək, məntiqsiz “kök” və “zərurət” kultları olan tarixin yerini coğrafiyanın və ya coğrafi fəlsəfənin tutmalı olduğunu müzakirə edirlər. Onlar, Nitsşenin coğrafi yanaşmasından ilhamlanaraq ölkələrin necə özünəməxsus, milli və ya millətçi fəlsəfi xarakterlərə malik olduğunu göstərməyə çalışırlar: Siyasi qurumlara aludə olan almanlar fəlsəfi qurumlar qurmağa çalışarkən; qanunlara, müqavilə və qaydalara bağlı olan fransızlar fəlsəfi sistemlər inşa edərkən; birgə qanunlar yaratmaq ənənələri olan ingilislər isə vərdişləri ilə yaşayırlar (onlara sadəcə bir çadır lazımdır) və “azad, yenilikçi anlayışlar yaradaraq” əyləncəli bir şəkildə fəlsəfə ilə məşğul olurlar. Bu yanaşma, Qədim Yunanıstanda yaranmış və özünü “Qərbin daxili tarixində” inkişaf etdirmiş, özü ilə eyni olan, uydurma bir ruhun imperialist, tarixçi fantaziyalarına müraciət etmədən coğrafi fəlsəfə kontekstində inkişaf etdirilir.

İstər portret işi, istər coğrafiya, istərsə də hər ikisi birdən olsun, Delöz və Qvattari keçmişdə tək bir fəlsəfi başlanğıc nöqtəsindən yola çıxmalarına və gələcəkdə son bir kəsişmə nöqtəsinə çatmalarına səbəb olacaq tarixçi bir yanaşmadan uzaq durduqları müddətcə adlarının nə ilə əlaqələndirildiyi onlar üçün əhəmiyyətli deyil. Onların fikrincə, fəlsəfə sistemlərin ardıcıl düzülüşü deyil, müstəvilərin birgə mövcudluğudur. Müxtəlif fəlsəfələr eyni divara asılmış rəsmlər kimi, yaxud da gecə səmasında parlayan və “indi hər zamankındən daha parlaq görünən ölü ulduzlar” kimi yan-yana dururlar. Tarixçilər və tənqidçilər vaxtlarını köhnə fəlsəfi qalıqları incələməklə və ya bizi qorxutmaq üçün mücərrəd ideyaları dilə gətirməklə keçirə bilərlər; lakin əsl bir filosof, yuxuya getmiş anlayışları zərif bir öpüşlə canlandırar, onları yenidən yaşamağa məcbur edər və onların maraqlı yeni nəğmələrlə bir daha rəqs etməsini təmin edər. Şübhəsiz ki, bu cür metaforik canlandırma (nekromantik) üçün filosofun böyük cəsarətə və güclü bir fəlsəfi zövqə ehtiyacı olacaq. Delöz və Qvattarinin zövq nəzəriyyəsi, bu kitabda olan bir çox şey kimi, Kantdan götürülüb. Zövq, əsasən, bir qərar vermə məsələsidir: müqayisə edilməsi mümkün olmayan xüsusiyyətləri qarşılaşdırır və onların qarşılıqlı uyğunlaşmasını təmin edir; bu səbəbdən də tərifinə görə heç bir qaydaya sığmır. Fəlsəfə mütləq zövq məsələsi olmalıdır, çünki o, hər zaman eyni anda fərqli sahələri əhatə edir. Dəqiq desək, fəlsəfə üç Kantçı qabiliyyətə — Təxəyyülə, Səbəbə və Anlamağa — uyğun olan üç sahəni əhatə edir .

Fəlsəfədə Təxəyyülün, “fəlsəfi şəxslərin’”və ya “konseptual personajların” yaradılmasından məsul olduğu düşünülür . Bunların arasında Etna dağının üzərindəki Empedokl ilə yanaşı, Platonun Sokratı, çəlləyinin içindəki Diogen və heç bir səy göstərmədən intellektual müxalifəti təmsil edən akademik xalq müəllimləri nəsilləri var. Sonra Dekart, imperatorun zərif geyimlərini görməkdən imtina edən, uşaq kimi saf, dahi xalq mütəfəkkiri fiqurunu yaratmışdır. Sonra özünün mübarizəli konsepsiyaları ilə Spinoza gəlir, Leybnits isə Allahın vəkili kimi ortaya çıxır. Cibindəki deşiklərdən sallanan bağlarla səliqəli görünən Kant, asanlıqla Kyerkeqorun Don Juanı tərəfindən kölgədə qala bilər və bütün bu fiqurların rolu zamanla Nitsşenin Zərdüştü, Dionisi, Übermensch (Üstün insan) və Anti-Xristos tərəfindən mənimsənilmişdir.

Lakin bu icad edilmiş fəlsəfi personajlar, ayrı-ayrı sahələrdə təkbaşına fəaliyyət göstərmirlər. Onlar, Kantın rasional qabiliyyətinə xas olan, “fəlsəfədən əvvəlki hər yerdə var olan bir müstəvinin” ilkin dizaynını və “düşüncənin özü-özünü formalaşdırmasından anladığı xəyali bir düşüncəni “yaradırlar”. Başqa sözlə, “düşüncə obrazı” düşüncənin müstəqilliyi haqqında ilkin bir tezisdir və öz uğurları fonunda uğursuzluqlarını necə təsvir etməyin bir eskizidir. Əflatunda bu, “əvvəlcədən formalaşmış ideyanın üstüörtülü obrazı”dır, “bir zamanlar bilinən, lakin çoxdan unudulmuş Formaların təsviridir”; Dekartda isə o, orijinal “subyektiv anlayış” yaradaraq orta əsrlərə xas olan səhv etmək qorxusunun yerinə, təsdiqlənməmiş düşüncələrə qarşı müasir ikrah hissini qoymuşdur. Sonra Kantın “özünə yönəlmə” obrazı ilə fəlsəfənin müstəvisi bir daha dəyişir; bu dəfə aydın olur ki, rasionallığın (transsendental illüziya qabiliyyəti) özü düşüncənin ən böyük düşmənini ehtiva edir. Bu andan etibarən, Delözə görə, fəlsəfə müstəvisi “bütün kompas əqrəblərinin istiqamətini itirdiyi daxili bir qütbdə” şimal dumanları ilə örtüləcək. Xəyal gücü tərəfindən bir dəfə “şəxsiyyət” icad edildikdən və ağıl tərəfindən də bir “düşüncə obrazı” hazırlandıqdan sonra, konsept fəlsəfənin əsl işini, yəni Delöz və Qvattarinin dediklərinə görə “anlayışların yaradılması” prosesini həyata keçirməyə başlayır. Konseptual personaj hər yerdə mövcud olan bir müstəvidə işə başlayır və Aristotelin “maddə”sinin, Dekartın “cogito”sunun, Leybnitsin “monad”larının və ya Husserlin “digər mənlikləri”nin müasir nümunələrini yaradır.

Şübhəsiz ki, bu yaradıcılıq aktları tarixi hadisələrdir: Onların hər biri özünəməxsus tarixinə malik olan köhnə konseptual elementləri yenidən istifadə edir. Lakin Delöz və Qvattariyə görə, onların tarixi mahiyyəti tarixçi-mütəxəssislərin heç vaxt təsəvvür edə bilməyəcəyi bir növdür. Çünki hər bir fəlsəfi anlayış həqiqi bir “titrəyişlər mərkəzi”, bir yenilik, bir unikallıq, bir intensivlikdir; bu, həqiqət məsələsi deyil, zövq məsələsidir. Fəlsəfi anlayışlar tarixi inkişafların nəticəsi deyillər və “məntiqi olaraq bir-biriylə bağlı olmaları üçün heç bir əsas yoxdur”. Yalnız mədəniyyətdən məhrum bir insan onları bir-birilə müqayisə etməyə və ya hansının digərlərindən üstün olduğunu müəyyənləşdirməyə çalışar. Dərin düşüncəli filosoflar, məsələn, “Dekartın haqlı olub-olmadığını düşünərək” vaxt itirməyəcəklər. Onlar Dekartın təlimlərini yenidən qurmağa və ya inkişaf etdirməyə cəhd etməyəcəklər. Əksinə, eynilə onun kimi indiki zamanda düşünərək, onun etdiyini edəcəklər: “xüsusi və dəyişən problemlər üçün anlayışlar yaradacaqlar”. Adından da göründüyü kimi, fəlsəfə sevgidir; qorxusuz sevgidir. Bu sevgi, fəlsəfi müstəvi, personaj və anlayışın bənzərsiz birliyindən bəhs edən və səthi, boz üzlü filosofların yalnız “izah etməyi” və “müzakirə etməyi” bacardığı, şanlı intellektual hücumlar və qarşıdurmalar barədə hisslərdən qaynaqlanan, “gözəl düşünülmüş anlayışlara duyulan sevgi”dir.

Elm və İncəsənət

Fəlsəfə tənqidçilərinə və tarixçilərə qarşı alçaldıcı münasibətlərinə baxmayaraq, Delöz və Qvattarinin, hər bir fəlsəfənin yalnız öz davamçıları tərəfindən tənqid edilə biləcəyi barədəki sərt və praqmatik fikirlərini oxuyan hər kəsin ruhunu sevindirən fəlsəfə anlayışının rəngli bir səxavət olduğunu göstərir. Əgər Delöz və Qvattari haqlıdırlarsa, o zaman, eynilə sənət əsərlərində olduğu kimi, artıq fəlsəfi cərəyanlar arasında seçim etmək məcburiyyətində deyilik: biz Mozartı Monteverdinin düşməni kimi qəbul etdiyimiz qədər, Kantı da Yumun boğazını sıxmış biri kimi görməliyik. Bu kontekstdə, “What is Philosophy?” əsəri ilə Delöz və Qvattari, adətən istehza etdikləri mülayim, insani yanaşmaların hakim dəyərlərinə doğru dönüş etmiş kimi görünürlər. Bu halda isə ağıla, məsələn, fəlsəfi təcrübəni “təkziblər heç vaxt maraqlı olmur” deyərək və fəlsəfənin ideyalar haqqında danışmaqdan ibarət olmayıb, yalnız şeyləri “diqqətlə və çox sadə şəkildə” yavaş-yavaş və mütəmadi olaraq düşünməkdən ibarət olduğunu bildirərək, əfv prinsipi əsasında dəyərləndirən Moris Merlo-Pontinin yozumla bağlı müdrikliyi gəlir.

Lakin fəlsəfəyə bu dərəcədə estetik yanaşma, aydındır ki, əvəzləmək istədiyi tarixçilik və elmiçilik qədər zəif bir yanaşma olmağa məhkumdur. Buna baxmayaraq, “What is Philosophy?” əsəri bu kontekstdə heç də məyus etmir: Kitabın ikinci hissəsi fəlsəfənin məzmununu kənar bir şeylə əlaqələndirməyin mənasız olduğunu və “heç bir məqsədə xidmət etmədiyini” sübut etməyə çalışan cəsarətli bir təkzib ziyafətidir. Delöz və Qvattariyə görə, düşüncənin üç əsas forması var: Fəlsəfə, Elm və İncəsənət. Onlar daim bir-biriylə qarışsa da, heç vaxt ünsiyyət qura bilməzlər, çünki dili tamamilə fərqli yollarla istifadə edirlər. Adlar, qoşmalar, bağlayıcılar və hətta sintaksis (cümlə quruluşu) belə, fərqli fənlərdə fərqli mənalar verir. Hətta “deməli” sözünün belə, düşüncənin bir formasından digərinə keçdikdə tamamilə fərqli bir məna qazandığı güman edilir. Delöz və Qvattari bu üç forma üçün təkrar-təkrar vurğulamaqla (üçlü nəqarətlər yaratmaqla), izah edirlər ki, fəlsəfə anlayışlarla məşğul olur, elm nümunələrlə, incəsənət isə hisslərlə. Fəlsəfənin, anlayışları ilə “sonsuzluğu xilas etdiyi” deyilə bilər; elm isə önərmələri ilə sonlu ilə təmas qurmaq üçün sonsuzluğu kənara qoyur, bu müddətdə incəsənət isə aramsız olaraq “sonsuzluğu bərpa edən sonlunu yaratmaq” vəzifəsini öz üzərinə götürür. Ancaq hər bir sahə özünəməxsus azadlığına görə müəyyən məhdudiyyətlərlə üzləşir. Fəlsəfənin anlayışları heç nəyə əsaslana bilmir. Elmin nümunələri yalnız özündən kənara əsaslana bilər, lakin öz daxilində heç nəyə istinad edə bilmir. İncəsənət isə tamamilə öz-özünə əsaslanan (solipsistik) bir quruluşa malikdir. “Bir duyğu forması olaraq, incəsənət yalnız öz daxilində mövcuddur və bundan başqa heç nəyə ehtiyac duymur”.

Bəzi oxucular bu təkzibləri təzə və rahatlaşdırıcı, digərləri isə köhnə və darıxdırıcı tapa bilər; lakin hər hansı bir insanın bunlara necə inana biləcəyini anlamaq çətindir. Əgər sağlam düşüncə öz səsini yüksəldə biləcək qədər güclü olsaydı, Fəlsəfə, Elm və İncəsənətin həmişə az-çox eyni dili danışır kimi göründüyünə diqqət çəkə bilərdi. Axı əgər onlar dili tamamilə fərqli şəkildə istifadə etsəydilər, bu, izahı çətin bir vəziyyət olardı. Öz darıxdırıcı üslubu ilə bunu da əlavə edə bilərdi: Əgər onların yanaşmaları həqiqətən də müqayisəolunmaz olsaydı, dili fərqli şəkildə istifadə etdiklərini iddia etmək də çətin olardı.Və hər halda, anlayışlar nümunələrdən kənarda necə bir məna daşıya bilər, yaxud nümunələr anlayışların funksiyası olmaqdan başqa necə bir məna ifadə edə bilərdi? Əgər hər ikisi duyğularla əlaqəli deyilsə, necə bir məzmuna malik ola bilərdilər?
Delöz və Qvattari, belə səthi tənqidlərə şübhəsiz ki, məhəl qoymazdılar. Onlar məntiq haqqında danışarkən, qısacası, onun fəlsəfə üçün “uşaqcasına” bir ideya olduğunu iddia edirlər. Məntiq hər zaman “uğur qazandığı halların əhəmiyyətsizliyi” səbəbindən gülünc bir şəkildə məğlub olub; buna görə də sonsuza qədər “zəif və yetkinləşməmiş” qalmağa məhkumdur. Məntiq həm də qısqancdır. Frege və Rassel funksiyaların riyazi anlayışını təhlilə tətbiq edərkən, aydın olur ki, onlar “fəlsəfəyə qarşı həqiqi nifrətlə” davranmışlardır. Delöz və Qvattariyə görə, məntiqin özünü belə başa düşmədiyi çox aydındır. Çünki məntiq özünün də etiraf etdiyi kimi, nümunələr və cümlələr haqqındadır. Amma “Mən yalan deyirəm” paradoksunun da göstərdiyi kimi, cümlələrin özlərinə istinad etməsi mümkün deyil.

Bunu söyləmək uşaqcasına görünə bilər, Delöz və Qvattari bəzən öz səlahiyyətləri xaricində olan bir əminliklə danışırlar və bu da həmin hallardan biridir: Yalançı tipli paradoksların cümlələrin özlərinə istinad edə bilməyəcəyini sübut etmək yerinə, əslində bunun mümkün olduğunu göstərdiyini hər kəs görə bilər. (Əks halda, onlar paradoks olmazdılar.) Böyük mütəfəkkirlər bu cür kobud səhvlərə yol verdikdə, özlərini uşaqcasına apardığı iddia edilən məntiqçilərin etibarlılığı daha yüksək görünməyə başlayır. Lakin Delöz və Qvattari fəlsəfələrini qəbul edilməz və etibarsız ideyalarla doldurmağa əhəmiyyət verməyəcək qədər Nitsşeçi yanaşmaya malikdirlər. Onların Fəlsəfə, Elm və İncəsənət üçlüyü, açıq şəkildə, klassik Yaxşılıq, Gözəllik və Həqiqət üçlüyünün bir əksidir. Lakin ondan fərqli olaraq, etik prinsipi soyuqqanlılıqla ləğv edib yerinə fəlsəfəni qoyduğu üçün mühüm bir fərqi də vardır. Delöz və Qvattari bizə “fəlsəfənin amorfatisindən başqa etika yoxdur” deyirlər. Bunun mənası odur ki, onlar qəsdən və bilərəkdən yaratdıqları fəlsəfə zövqü anlayışını, etik hərəkətlərə yönəlmiş insani qabiliyyətlə əlaqələndirirlər ki, bu da biraz təkəbbürlü yanaşma kimi görünə bilər.

Digər tərəfdən, düşüncənin üç hissəyə bölünməsi yanaşmasının detallı olmadığını və ya heç bir izahat tələb etmədiyini deyərkən o qədər də təkəbbürlü görünmürlər. Bu yanaşma, başda şanlı fəlsəfə olmaqla, bir tərəfə Elmi, digər tərəfə İncəsənəti yerləşdirməklə onların şifahi təsvirlərinə daha çox simmetriya verir. (Delöz və Qvattari olmaq istədikləri azad ruhlu paqanlardan daha çox, doqmatik katolikləri xatırladırlar.) Beləliklə, başqa müşahidəçilərin XX əsr fəlsəfəsinin əsas nailiyyətləri kimi qəbul edə biləcəkləri məntiq və fenomenologiya, Elm və İncəsənətin, Fəlsəfəni öz səviyyələrinə endirmək üçün gizlicə plan quran agentləri kimi təqdim oluna bilər. XX əsrin uzun “Müqəddəs Cümə”si ərzində fəlsəfi anlayış elmi məntiqçilər tərəfindən kiçik hesab edilmiş və fenomenologiya tərəfdarları tərəfindən ləğv edilmişdir. Bu ikisi birlikdə, anlayışı məhv etmişlər və o, sanki “iki dəfə ölümə məruz qalmışdır”. Lakin indi artıq o, sözlərdən kənarda “yenidən doğulacaq”. Konsepsiya öz küllərindən yenidən doğulacaq və nəhayət, Fəlsəfə “heç bir ardıcıl olmayan sistemə daxil edilmədən və heç bir əsası olmadan”, xilasedici bir sərbəstliklə yenidən formalaşmış olaraq özünü, öz adına təqdim edə biləcək.
Delöz və Qvattarinin fəlsəfənin möhtəşəmliyi haqqında olan vəhyəbənzər sözləri cəlbedici görünə bilər, amma onların bu müzakirədəki fikirlərini əsaslandıracaq heç bir dəlil yoxdur. Onların Fəlsəfə, Elm və İncəsənətə dair üç hissəli sxemi detallı deyil. Buna görə də onların öz dediklərinə görə, gələcəkdə bütün bunları əhatə edə biləcək və daxili əlaqələrini izləyəcək başqa fənlər də ortaya çıxa bilər. Bu halda isə fəlsəfənin tamamilə təkbaşına olduğu ideyası sadəcə başqa bir əsassız ehkama çevrilir. Delöz və Qvattarinin mövqeləri sadəcə zəif deyil, həm də cəsarətli, lakin əsassızdır. Çünki əgər Fəlsəfəni heç bir şeyə istinad etməyən konsepsiyaların yaradılması kimi təyin etməkdə haqlıdırlarsa, bu halda yəqin ki, öz fəlsəfə konsepsiyalarını Elmə və İncəsənətə tətbiq etməkdə, ya da Məntiq və Fenomenologiyanı təhqir etməkdə, ya da hətta bu səbəbdən Fəlsəfəni ucaltmaqda da haqlı sayıla bilməzlər. Lakin müzakirə zəif olsa belə, mövqe güclüdür. Qocalmış Delöz və Qvattari müasirliyə və ya “universal kapitalizm” adlandırdıqları şeyə qarşı çıxış edən bir mövqedədirlər. Onlar düşünürlər ki, müasir fəlsəfə öz mənsubiyyətini, hər bir alicənab insanın dəhşətlə qaçmalı olduğu, dəyərsiz “müzakirələrin” gətirdiyi qazanclara dəyişib. Onların fikrincə, yaradıcılıqdan uzaq tarixçilər və mülayim şərhçilər “fəlsəfənin bəlasıdırlar”. Onlar həmçinin bildirirlər ki, artan təsirimiz – istər məntiq, istərsə də fenomenologiya şəklində olsun – Elmin və ya İncəsənətin kölgəsində gizlənən fəlsəfəni utancaq bir orta səviyyəyə endirib. Lakin, Delöz və Qvattariyə görə, bu, heç də Fəlsəfə deyil. Onlar deyirlər ki, fəlsəfə “təfəkkür, əks etdirmə və ya ünsiyyət deyil”; söhbət konsepsiyaların yaradılmasına gəldikdə “qarşılıqlı müzakirələrə heç bir ehtiyac yoxdur”. “Onlar üçün Fəlsəfə özünün “müzakirələrdən qorxması” ilə müəyyən edilir və nə vaxt belə bir şey təklif edilsə, o, ‘oyununu başqa yerdə oynamaq üçün’ oradan sakitcə uzaqlaşacaq”.

Təfəkkürə, əks etdirməyə, ünsiyyətə və müzakirəyə yuxarıdan aşağı baxan bir kitab, şübhəsiz ki, oxucularına asanlıqla təsir edə bilər. Biz Delöz və Qvattarinin fəlsəfə zövqü haqqındakı şövqlü söhbətlərini dəyərli hesab edib təfəkkürə dalıb, ünsiyyətə girməyə, fikirlərimizi əks etdirməyə və müzakirə etməyə çalışa bilərik. Lakin kitabın ikinci yarısında belə bir təkəbbürlü yanaşmanın gətirdiyi kədərli dönüşlə rədd edilib alçaldılsaq, nə edə bilərik?

Kitabın girişində Delöz və Qvattari ciddi-cəhdlə izah edirlər ki, onları bu son fəlsəfi mübarizəyə başlamağa vadar edən səbəb, fəlsəfənin bu gün hər zamankindən daha kobud rəqiblər tərəfindən hücuma məruz qalmasıdır. Onlar deyirlər ki, kütləvi medianın “konsepsiya” sözündən sərbəst şəkildə istifadə etməsi və fəlsəfənin ən vacib xüsusiyyətlərini mənimsəməyə çalışması onların səbrini tükədib. Marketinq menecerləri özlərini “konsepsiya mütəxəssisləri” kimi təqdim etməyə başlayıblar. Ən son biabırçılıq isə bir informasiya texnologiyaları şirkəti “Anlayış (Concept)” adı altında fəaliyyətə başlaması olub. (Xoşbəxtlikdən, tərcüməçilər bu ifadəni, ‘informasiya xidmətləri və mühəndislik birliyi’ kimi daha ağlabatan bir cümləyə çevirərək ingilis oxucusunu bu cür təhqirdən qorumuşlar.) Ümid etmək olardı ki, Delöz və Qvattari bu təhqiri görməzdən gəlmək üçün kifayət qədər qərarlı və alicənab olacaqlar. Əslində, sözlərin fərqli fənlər daxilində eyni mənaya malik ola bilməyəcəyi haqqındakı doktrinaları nəzərə alsaq, onlar buna həqiqətən də heç əhəmiyyət verməməli idilər. Lakin onlara görə, pulla məşğul olan insanlar (pullarını artırmaq üçün), sanki “adi işlərlə məşğul olmağa öyrəşmiş əlləriylə” fəlsəfi anlayışlara toxunmuşlar. Onlar sanki fəlsəfi konsepsiyaları ‘bir paket əriştə’ kimi, yəni bazarda asanlıqla satıla bilən və dəyərsiz məhsullar kimi təqdim edirlər. Delöz və Qvattarinin narahatlığı aydındır və biz onlar adına yalnız təəssüflənə bilərik. Lakin bu, həm yaxşı, həm də kədərli və emosional bir kitab üçün, müəlliflərin özlərini ən azı iki “qorxunc özündən razı” şəxs kimi ifşa etməsi baxımından pis bir fürsətdir.