Daha.az Dr. Rəşad İlyasovun 29 may Universitetinin professoru Tahsin Görgün ilə müsahibəsini təqdim edir.

Professor Tahsin Görgün hazırda İstanbul 29 May Universiteti fəlsəfə kafedrasının müdiridir. Berlin Azadlıq Universitetində “Sprache, Handlung und Norm” (“Dil, Davranış və Hökm”) adlı dissertasiyası ilə  fəlsəfə və hüquq üzrə doktorluq dərəcəsi alıb. Müqayisəli şəkildə Şərq və Qərb düşüncəsi sahələrində ciddi elmi tədqiqatları mövcuddur.

Dr.Rəşad İlyasov: Hocam, çoxmədəniyyətlilik mövzusu hazırda dünyada ən aktual məsələlər arasında yer alır. Bir növ, çoxmədəniyyətlilik milli və dini azlıqlar üçün yeni imkanlar və tanınma fürsətləri yaradır. Bu mövzuda nə düşünürsünüz?

Prof. Tahsin Görgün: İnsanlar dünyaya gəldikləri zaman hansı ailədə doğulacaqlarına, o ailənin hansı dili danışacağına və ya hansı dinə mənsub olacağına özləri qərar verə bilmirlər. Hər bir insan dili və dini olan bir ailədə doğulur. Dünyaya nəzər saldıqda görürük ki, dünyanın müxtəlif bölgələrində fərqli-fərqli dillər danışılır, fərqli dinlər mövcuddur. Bu, bir reallıqdır, verilmiş bir haldır. Yəni insanların dilləri və dinləri müxtəlifdir, fərqli dillər və dinlər mövcuddur. 19-cu əsrdə, xüsusilə elmin inkişafı ilə bütün dinlərin aradan qalxacağı və formal dillərin yaradılacağı, bəzi dillərin ön plana çıxaraq digər dilləri sıradan çıxaracağı kimi bir fərziyyə var idi. Fransız dilinin bütün dillərin yerinə keçəcəyi, ingilis dilinin bütün dilləri əvəzləyəcəyi, bütün dillərin zamanla yox olacağı, eyni zamanda, məsələn, rus dilinin müəyyən bölgələrdə hakim dil olacağı və digər bütün dillərin yox olacağına dair gözləntilər və fərziyyələr var idi. Amma 20-ci əsr bunun belə olmadığını göstərdi. Deməli, biz çoxmədəniyyətlilik dedikdə insanlar arasındakı bu əsas fərqlilikləri nəzərə almalıyıq.

Bu məsələ 1980-ci illərin ortalarından, xüsusilə isə 1990-cı illərdə Qərb dünyasında da diqqətə alındı və “multiculturalism” (çoxmədəniyyətlilik) adı altında yanaşmalar ön plana çıxdı. Bu çərçivədə xüsusilə 1990-cı illərdə bu mövzuda çox önəmli araşdırmalar aparıldı, bunları mütləq müzakirə etməli və nəzərə almalıyıq. Lakin bir məsələni də birlikdə düşünməliyik: adətən, insanlar arasındakı fərqliliklərdən — din, dil və etnik mənsubiyyət baxımından — danışarkən, əgər bu fərqliliklər siyasiləşmirsə, yəni qarşıdurmanın tərəfinə çevrilmirsə, bu fərqlər çox dəyərli və qiymətlidir. Amma əgər bu fərqliliklər siyasiləşirsə, yəni qarşıdurma vasitəsinə çevrilərsə, o zaman ciddi problemlər ortaya çıxır. Biz bunu haradan bilirik? Xüsusilə Osmanlı Dövlətinin 19-cu əsrdə yaşadığı proseslərdən. Osmanlının malik olduğu çoxmədəniyyətli quruluş imperialist güclər tərəfindən siyasiləşdirilərək Osmanlı Dövlətinin birliyinə qarşı fəaliyyət vasitəsinə çevrildi. Məsələn, serblər, bolqarlar, onlardan əvvəl yunanlar, daha sonra ermənilər, yəni Osmanlı dövləti daxilində öz fərqliliklərini qoruyaraq yaşamaq imkanı tapan bütün bu qruplar imperialist güclər tərəfindən bölücü siyasi ideologiyaların vasitəsinə çevrildi və Osmanlının parçalanması, zəiflədilməsi prosesində istifadə olundu.

Bunu nəzərə aldığımız zaman görürük ki, çoxmədəniyyətlilik bir tərəfdən baxıldıqda insanların təbii bir vəziyyətidir. Amma siz bu fərqlilikləri, yəni tanınma və bir yerdə yaşamaq üçün zəruri olan, əslində, bir dəyər və zənginlik olan bu müxtəliflikləri siyasiləşdirərsinizsə, məsələn: “Mənim dilim fərqlidir, ona görə də dövlət qurmalıyam” və ya “Mənim etnik kimliyim başqadır, deməli, ayrıca dövlətim olmalıdır” kimi yanaşmalara girərsinizsə və bu çərçivədə sizin kimi olmayanları özünüzə düşmən kimi görməyə başlarsınızsa, o zaman Allahın verdiyi və təbiətən gözəl olan bu fərqlilikləri sui-istifadə etmiş olarsınız.

Bu baxımdan, dediyim kimi, xüsusilə Qərb xaricindəki bölgələrdə yaşayan bu fərqlilikləri siyasiləşdirərək bir-birinə qarşı qarşıdurma vasitəsinə çevirmək məsələsində imperialist güclər olduqca təcrübəlidirlər. Yəni həm 19-cu, həm də 20-ci əsrlərdə bu məsələdə qərblilərin etdiklərinin həddi-hesabı yoxdur. Onlar etnik və mədəni fərqlilikləri, hətta dini fərqlilikləri siyasiləşdirərək bu fərqliliklər üzərindən qarşıdurmalar yaradıb bu qarşıdurmaları idarə etməyi, bir növ, “risk idarəçiliyi” və “nəzarət forması” kimi tətbiq etmişlər. Buna görə də bu məsələdə çox həssas və diqqətli olmaq lazımdır.

 Hər şeydən əvvəl, ümumilikdə bizim mədəniyyətimiz insanlar arasındakı fərqlilikləri bir zənginlik kimi görür, bunu xüsusi vurğulamaq lazımdır. Amma əgər biz bu məsələdə müəyyən sərhədlərə riayət etməsək, bu fərqlilikləri düzgün şəkildə idarə etmək üçün məqbul metodlar inkişaf etdirməsək, imperialist qüvvələrin bu fərqlilikləri sui-istifadə edərək xaos yaratmağa, qarşıdurmalar çıxarmağa və bu qarşıdurmalar vasitəsilə həyatımıza müdaxilə etməyə, daxili işlərimizə qarışmağa cəhd göstərəcəyini də unutmamalıyıq. Məsələn, bu baxımdan desək, çoxmədəniyyətliliklə bağlı olaraq Azərbaycan bunun gözəl bir nümunəsidir. Azərbaycan çoxmədəniyyətliliyi, fərqli insan qruplarının mövcudluğunu bir dəyər kimi qəbul edir. Bu çərçivədə, məsələn, ermənilərin mövcudluğu Azərbaycan üçün heç vaxt bir narahatlıq doğurmayıb. Amma digər tərəfdən baxdıqda, ermənilərin xüsusilə Qarabağda etdiklərinə nəzər yetirdikdə, görürük ki, əslində ermənilər orada hərəkət edərkən tamamilə öz ağılları ilə hərəkət etmirdilər. Onlara yön verən “üst ağıl”, məsələn, Fransa kimi, vəziyyətə görə Rusiya kimi, İngiltərə və Amerika kimi dövlətlər erməniləri orada etnik fərqlilikləri yox etmək, etnik təmizləmələr aparmaq və Qarabağın türk kimliyini silmək, oranı türklərdən təmizləmək kimi bir yola yönləndirdilər. Amma nəticə etibarilə bu, səhv bir hesab idi və Azərbaycan bu səhv hesabı geri çevirdi, yəni Qarabağda qələbəni əldə etdi və Qarabağın əbədi və əzəli bir türk yurdu olduğunu bütün dünyaya göstərdi. Buna görə də bu məqam çox önəmlidir: müasir yanaşmaların əsas xüsusiyyətlərindən biri “uniformizasiya”,  yəni bənzərləşdirmə  ideologiyasıdır. Burada xüsusilə Fransa təcrübəsi ön plana çıxır. Onlarda “bir dil, bir din və bir hüquq” prinsipi mövcuddur. Lakin İslam mədəniyyətində dövlətlər və cəmiyyətlər heç zaman yalnız bir dilli, bir dinli və bir hüququ olan sistemlər olmayıb. Təbii ki, İslam hüququ ali hüquq kimi İslam cəmiyyətlərində daim keçərli olub, amma bu hüquq digər hüquq sistemlərinin və onlara inanan insanların həyatında tətbiq olunmasına heç vaxt maneə yaratmayıb. Məsələn, xristianların bir icma kimi öz daxili hüquqlarını qoruyub saxlaması nəzərə alınıb, onlara hörmət olunub. Yəhudilərin öz dinlərinə və hüquqlarına bağlı şəkildə yaşamasına da heç bir problem kimi baxılmayıb. Bənzər bir vəziyyət Hindistanda da müşahidə olunub. Orada da fərqli din mənsubları olub və onların da eyni şəkildə öz dinləri və həyat tərzlərinə uyğun yaşamalarına şərait yaradılıb. Amma orada  insan ləyaqətinə uyğun olmayan davranışlar olduqda onlara sərhəd qoyulub. Hindistanda belə bir tətbiq var idi: müsəlmanlar ora getdiklərində görürlər ki, bir qadının əri öldükdə, bəzən qadın da onun cəsədi ilə birlikdə yandırılır, bəzi bölgələrdə bu bir praktika kimi mövcud idi. Müsəlmanlar isə bu zaman “siz belə inanırsınızsa, biz buna hörmət edirik” deməmişlər. Əksinə, demişlər ki: “Siz bu qadının yaşamaq haqqını əlindən ala bilməzsiniz. Əri ölübsə, ölüb, o, bir insandır, qadın isə ayrı bir insandır. Buna görə də əri öldükdən sonra bu qadın bir insan olaraq öz varlığını davam etdirmək, yenidən ailə qurmaq və ailə daxilində yaşamağa davam etmək hüququna malikdir. Bu haqqı ondan ala bilməzsiniz”. Bu praktikanı məhdudlaşdırıblar. Bu kimi hallar göstərir ki, burada sonsuz mənada bir mədəniyyət azadlığından və ya çoxmədəniyyətlilikdən danışmaq mənalı deyil. Yəni burada insan ləyaqətinə uyğun olmayan tətbiqlər mövcud olduqda, müsəlmanlar təbii olaraq buna müəyyən sərhədlər qoyublar.

İndi isə bu məqam önəmlidir: çoxmədəniyyətlilik və multikulturalizm mövzusu, daha əvvəl də dediyim kimi, 1990-cı illərdə Qərb dünyasında xeyli ön plana çıxdı. Avropada bu məsələyə çox böyük dəyər verildi. Məsələn, Hollandiya bu sahədə nümunə ölkə hesab edilirdi. Almaniya da bu sahədə ciddi addımlar atmağa çalışdı. Fransa bu məsələdə daha həyəcanlı və təşəbbüskar idi. İngiltərə isə bu məsələdə daha çox görüntünü qorumağa yönəlmiş bir mövqe sərgiləyirdi, hər zaman bu mövqeni müdafiə etmişdi. 1990-cı illərdə Amerikada da oxşar vəziyyət var idi. İslam dini Amerikada ən sürətlə yayılan dinə çevrilmişdi. Niyə? Çünki çoxmədəniyyətlilik qəbul edildikdə və fərqli din nümayəndələrinin öz dinlərinə uyğun yaşamaq hüququ tanındıqda, müsəlmanların qarşısındakı maneələr – tam olmasa da – heç olmasa yumşaldıldı. Bu isə müsəlmanlar üçün çox böyük üstünlüklər yaratdı. Lakin 11 sentyabr 2001-ci il hadisəsindən sonra Qərb dünyasında, xüsusilə ABŞ-da, çoxmədəniyyətlilik və multikulturalizm yerinə “sivilizasiyaların toqquşması” yanaşması əsas siyasətə çevrildi. Belə olduqda isə Qərbi Avropa da bu vəziyyətdən ciddi şəkildə təsirləndi. Məsələn, Almaniyada əvvəllər “Multikulturalismus” (çoxmədəniyyətlilik) anlayışı 1990-cı illərdə dəyərli hesab olunurdu, amma 2000-ci illərdən etibarən almanlar “Leitkultur” (yəni yönverici, əsas mədəniyyət) adlı bir anlayış ortaya atdılar. Hətta bu anlayışın inkişaf etdirilməsini belə özləri etmədilər – Bassam Tibi adlı Suriya mənşəli bir akademikə tapşırdılar. Bassam Tibi “Leitkultur” yəni “üstün, yönverici mədəniyyət” anlayışını inkişaf etdirərək onu ön plana çıxardı. Və almanlar dedilər ki: “Biz artıq çoxmədəniyyətliliyi qəbul etmirik. Çoxmədəniyyətçilik yanlış bir şeydir. Almaniyada bunu tətbiq edə bilmərik. Çünki biz bu anlayışı müdafiə etsək, müsəlmanların, xüsusilə də türklərin qarşısına yeni imkanlar açılır”. Burada “mədəniyyət” dedikdə, əsasən dil və din nəzərdə tutulur. Məsələn, Almaniyada 5 milyona yaxın türkəsilli insan yaşayır. Əgər Almaniya bu insanların dil və din azadlıqlarını qəbul etsə, o zaman nə etməlidir? Türk dilində təhsil hüquqi olaraq tanınmalı və hətta dəstəklənməlidir. Müsəlmanlara gəldikdə isə, əgər müsəlmanların xristianlarla bərabər hüquqa malik olduqlarını qəbul etsələr o zaman xristian kilsələrinə verilən bütün hüquq və imkanları müsəlmanlara da tanımalı, dəstəkləməlidirlər. Amma əlbəttə ki, bunu etmədilər. Dedilər ki: “Biz xristian bir cəmiyyətik, bizim bir dilimiz var, alman dili. Ona görə də xristianlığın və alman dilinin əsas olduğu bir cəmiyyət olaraq biz mövcudluğumuzu bu çərçivədə davam etdirəcəyik. Müsəlmanlar da, əgər bu çərçivəyə uyğun hərəkət edərlərsə, buradakı varlıqlarını davam etdirə bilərlər. Əks halda, bu çərçivəyə uyğun gəlməyən yanaşmaları qəbul etmirik”. Amma bu proseslə, yəni çoxmədəniyyətliliklə bağlı hər şey tamamilə bitmiş deyil. Bu sahədə fərqli yanaşmalar, fərqli istiqamətlər hər zaman mövcuddur. Bu mövzuda hələ də araşdırmalar davam edir. Mənim  bildiyim qədərilə çoxmədəniyyətliliklə bağlı yanaşmaların gələcəyi bir qədər İslam dünyası və müsəlmanlarla əlaqəlidir. Əgər İslam dünyası bu məsələdə keçmişdə olduğu kimi  yenidən özünə güvənən, fərqlilikləri siyasiləşdirməyə imkan verməyən, onları daha böyük bir vahidin parçası kimi görən üst anlayışlar, elmi-fəlsəfi yanaşmalar, sosioloji, psixoloji və sosio-psixoloji nəzəriyyələr inkişaf etdirə bilsə, bu çərçivədə çoxmədəniyyətlilik tənzimlənə bilərsə, o zaman Qərb dünyasında da bu mövzuda yeni inkişaflar gözlənilə bilər.

– Hocam, dəyərli fikirləriniz və sistemli açıqlamanız üçün təşəkkür edirəm. Həqiqətən də qeyd etdiyiniz kimi, bu etnik kimliklər siyasiləşmədiyi müddətcə bir zənginlikdir və biz bunu Qarabağ müharibəsində də gördük. Məsələn, ermənilərin Qarabağda yaşaması üçün heç bir problem yox idi, lakin onlar bu vəziyyəti siyasiləşdirmək istəyirdilər. Dediyiniz kimi, əgər hər bir qrup durub özünə dövlət qurmağa çalışsa, onda dünyanın nizamı pozular.

– Bax, məhz orada ermənilər durub dedilər ki, “biz burada yaşayırıq və burada bir dövlət quracağıq”. Amma bu, orada yaşayan ermənilərin öz düşüncəsi deyildi, yəni bu, “üst ağlın” planı idi.

– Bəli, bizim cənab prezident də bunu qeyd etdi ki, sizin artıq Ermənistan adlı dövlətiniz var, istəsəniz ora gedə bilərsiniz və əlavə olaraq dedi ki, Fransanın Marsel şəhərində ən güclü erməni lobbisi yerləşir, istəyirsinizsə, gedib orada dövlət qurun. Amma Azərbaycanın sərhədləri daxilində bu qeyri-mümkündür. İzninizlə ikinci suala keçmək istəyirəm. “İslam və Qərb münasibətləri çərçivəsində sivilizasiya məsələsi” kitabınızı bir neçə il əvvəl oxumuşam, həmçinin digər bəzi kitablarınızla da tanışam. Siz bu əsərlərdə xüsusilə Dekart və Kantın düşüncələrini tənqid edir, əsərlərinizdə “humanite”, anlayışının mütləq bir dəyər kimi qəbul edilməsinə qarşı çıxırsınız. Gələcək üçün bu anlayış müəyyən çətinliklər yaradacaqmı? Təhlükələri, sərhədləri varmı? Qısaca fikirlərinizi rica edirəm.

– Bəli, bu çox vacib bir məsələdir. Bu, xüsusilə Dekart və Kantın Qərb düşüncəsində, eyni zamanda Qərb insanının həyatında çox mühüm yer tutduğunu göstərir. Bunlar yüksək fikirlərə sahib filosoflardır, lakin burada başqa bir məqam da var. Həm Dekartın, həm də Kantın yanaşmaları boşluqda yaranmır. Xüsusilə Dekart ilə bağlı bir məsələ var, onun məşhur bir ifadəsi var: “Cogito ergo sum” yəni “Düşünürəm, deməli varam.” İndi bu “cogito” məsələsi çox vacibdir. Cogito-nu yaxşı analiz etmək, onu düzgün anlamaq lazımdır. Çünki Cogito-nu düzgün başa düşdükdə, Kantı da, Hegeli də, Marksı da, Ogüst Kontu da düzgün başa düşərik. Nəticə etibarilə, bu yanaşma bizə Birinci və İkinci Dünya Müharibələrini də doğru anlamaqda kömək edər. Yəni bütün bunların bir-biri ilə əlaqəsi var. Bu nə deməkdir?
Burada bizim dərk etməli olduğumuz önəmli məsələlərdən biri budur: Qərb dünyasında, daha dəqiq desək, ümumiyyətlə, insanlıq tarixinə baxdığımızda, VIII əsrdən XVIII əsrin sonlarına qədər, yəni təqribən 11–12 əsrlik bir dövrdə  insanlığın həyatını müsəlmanlar müəyyən edirdi. Bunu ilk olaraq unutmamalıyıq. Məsələn, amerikalı bir dünya tarixçisi var, amma təkcə o deyil, başqa mənbələrdə də bunu görmək mümkündür, məsələn, XVIII əsrdə yazılmış dünya tarixləri var, bu dünya tarixləri müasir dövrü İslamın təbliği ilə başladırlar. Məsələn, Fransada 1950-ci illərdə yazılmış dünya tarixi kitabları var,  baxın, daha yeni, yəni 20-ci əsrdən söhbət gedir və həmin kitablarda dünya tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsi gündəmə gəldikdə, 7-ci əsr yeni bir dövrün başlanğıcı kimi qəbul olunur. Bəs 7-ci əsrin əvvəlində nə baş verdi?  Məsələn, ən son Harvard Universiteti ilə Beck adlı alman nəşriyyatının birgə hazırladığı dünya tarixi kitabı var, 2015–2016-cı illərdə hazırlanıb. Bu dünya tarixi kitabının birinci cildi əsasən tarixdən öncəki dövrləri, qədim sivilizasiyaları əhatə edir. İkinci cild isə 7-ci əsrdən başlayır, yəni İslamın təbliğ olunduğu dövrdən. Əsas etibarilə bizim bu gün “tarix” deyə bildiyimiz, sənədlərə əsaslanan tarix 7-ci əsrdə başlayır. Ondan əvvəlki dövrlər əsasən arxeoloji qazıntılara, bina qalıqlarına və s. əsaslanır və ya çox da etibarlı olmayan, əfsanəvi rəvayətlərə, fərqli mənbələrə söykənən məlumatlardan ibarətdir. Bu nəyi göstərir? Əslində, İslamın gəlməsi ilə insanlığın həyatı yeni bir məzmun qazanır, yenidən formalaşır. Və müsəlmanlar 18-ci əsrə qədər insanların həyatına istiqamət verən əsas mədəniyyət daşıyıcıları olublar. Budur məsələ.

Bu proses daxilində müasir Qərb mədəniyyəti də təşəkkül tapır. Yəni müasir Qərb dediyimiz hadisə, 17-ci əsrdən əvvəl mövcud deyil. 17-ci əsr hansı əsrdir? Dekartın yaşadığı dövr. Dekart 1650-ci ildə vəfat etdiyinə görə, demək ki, 17-ci əsr Dekartın əsridir. Ondan əvvəl isə hazırlıq dövrü sayılır — protestantlığın ortaya çıxması və eyni dövrdə humanizmin təşəkkülü. Humanizm və reform hərəkatları, hər ikisi də İslam mədəniyyətinin təsiri ilə izah olunan və anlaşıla bilən hadisələrdir. Dekartın fəlsəfəsi hümanizmin içində formalaşır. Hümanizmin içində formalaşdığı üçün Dekartın fikirlərini İslam mədəniyyəti ilə əlaqədə düşünərək dərk etsək, o zaman onları daha doğru başa düşərik. Bunu daha konkret bir şəkildə tarixi faktla necə ifadə edə bilərik? Dekartın doğma vətənində yaşamış başqa bir fransız düşünür var, Pyer Şarron, 1603-cü ildə vəfat edib. Çox önəmli bir filosofdur. Bu Pyer Şarron “De la sagesse” adlı bir kitab yazır, yəni “Müdriklik haqqında”. Kitabın əsas prinsipi isə budur: “Özünü tanıyan Rəbbini tanıyır”. Və kitabın mövzusu müdriklikdir. Deyir ki, müdrikliyin hərəkət nöqtəsi və əsası bu prinsiplə başlayır : “özünü tanıyan, Allahını tanıyar”. Bu prinsip, əslində, humanizmin də əsasıdır: insanın özünü tanıması, özünü bilməsi. İndi gəlin baxaq, İslam mədəniyyətində bu prinsip çox geniş yayılıb. “Özünü bilən Rəbbini bilər” prinsipi müdrikliyin təməli kimi tanınır, hər yerdə məlumdur, geniş istifadə olunur. Qərblilər bu prinsipi qəbul etdikləri zaman, bunu da başa düşürlər və müsəlmanlardan öyrənirlər. Deyirlər ki, məsələn, müsəlmanlar varlığı iki hissəyə ayırırlar. Bu bölünməni biz İbn Xəldunda da, Xınalızadədə də, Fərabi, İbn Sina kimi bütün böyük filosoflarımızda görürük. Onlara görə, varlıq iki qismə ayrılır: Allahın yaratdığı təbii aləm (təbiət) və insan əməllərindən və onların nəticələrindən ibarət olan bəşəri aləm, yəni mədəniyyət və sivilizasiya. Bax, bu insan əməllərinin bir dünya formalaşdırdığı fikri, düşüncə və yanaşma, müsəlmanlarda çox geniş yayılmış bir anlayışdır. Qərbi Avropada yaşayan insanlar isə bu anlayışı 17-ci əsrdə kəşf edirlər və müsəlmanlardan öyrənirlər. Yəni insan, özünün yaratdığı dünyada yaşayır. Bu, olduqca önəmli bir anlayışdır. Və məhz insanın özünün qurduğu bir dünyada yaşadığını dərk etməsi hadisəsinə “humanizm” deyilir. Bu, çox vacibdir. Hümanistlər 19-cu əsrin əvvəllərinə qədər Tanrının varlığını qəbul edirdilər. Məsələn, Con Lokk, Decart, Devid Hyum, bunların hamısı hümanistdir, eyni zamanda deistdirlər. Deist nə deməkdir? Deyirlər ki: “Biz Tanrının varlığını qəbul edirik, Tanrının kainatı, aləmi yaratdığını qəbul edirik, insanı yaratdığını da qəbul edirik. Tanrı insana ağıl verib və insan bu ağıl vasitəsilə həm Tanrını, həm də təbiəti dərk edə bilər”. Bu düşüncəni qəbul edib müdafiə etdiyiniz zaman sizə deist deyirlər və eyni zamanda humanist hesab olunursunuz. Və bu inanca əsaslanaraq deyirsiniz ki: “Biz öz dünyamızı özümüz qurmuşuq, elə isə bu dünyada yaşaya da bilərik”.

İndi baxaq, bu fikir Qərb dünyasında nəyin alternativi olaraq ortaya çıxır? Məsələ burasındadır ki, 15-ci, hətta 16-cı əsrdə, xüsusilə də 19-cu əsrdə, Qərb dünyasında belə bir yayğın inanc var idi: İnsan yalnız kilsənin içində yaşaya bilər, yəni insanların yaşamaq imkanını təmin edən kilsədir və kilsə Tanrının təcəssümüdür. Məsələn, Tomas Akvinalı, Avqustin, Albert Maqnus kimi bir çox filosoflar, teoloqlar bu fikri müdafiə edirlər və deyirlər ki:“Extra Ecclesiam nulla salus”, yəni“Kilsədən kənarda qurtuluş yoxdur”. Amma humanistlər bunu inkar edirlər və deyirlər ki, insanlar kilsə olmasa da, öz aralarında bir qayda-qanun yaradaraq, bir sistem quraraq yaşaya bilərlər. Bunu necə anlayırlar? Osmanlı dövlətinə baxaraq. Çünki Osmanlı dövləti bir kilsə strukturu deyil, amma çox gözəl bir düzənə sahibdir. Hüququn aliliyi tətbiq olunur, bir az öncə danışdığımız çoxmədəniyyətlilik mövcuddur, tolerantlıq var, yəni insanların dini inancına hörmət var və çox güclü bir dövlətdir. Hətta dövrünün ən güclü dövləti Osmanlıdır. 16-cı əsrdə yaşamış, müasir suverenlik nəzəriyyəsinin əsasını qoyan, “Respublika haqqında altı kitab” adlı əsərin müəllifi olan Jan Boden belə deyir: “Osmanlı dövləti o qədər güclüdür, elə bir düzənə malikdir ki, dünyanın bütün orduları birləşsə belə, Osmanlı ordusu onlara qalib gələr”. Onun baxışına görə, Osmanlıdakı “suverenlik” anlayışının əsasında “sultan” anlayışı dayanır.
Yəni “sultan”, “suveren” və “suverenlik” anlayışının qarşılığı kimi istifadə olunur.

Osmanlı dövləti ilə bağlı olaraq Jan Bodenin fikirləri əlbəttə ki, çox önəmlidir. Burada “suverenitet” anlayışı, yəni bizim “hakimiyyət” kimi bildiyimiz məfhum, əslində, tam da “sultan” sözünün qarşılığıdır. Boden “sultan” ilə “hakim” sözlərini eynimənalı istifadə edir və nümunə olaraq göstərdiyi dövlət nizamı Osmanlı dövlətidir. O dövrdə, yəni 16-cı əsrdə qərblilər görür ki, kilsə olmadan da bir dövlət nizamı qurmaq mümkündür və bu nizamı türklər qurublar. Əgər o dövrün mətnlərini oxusanız, bunu çox aydın şəkildə görə bilərsiniz. Hətta 20-ci əsrdə yaşamış alman tarixçilərindən biri olan Fridrix Meyneke belə deyir: “Renessans dövrünün siyasət düşüncəsində ideal dövlət, məhz Osmanlı dövlətində gerçəkləşmişdir”. Yəni ideal model kimi Osmanlıya baxırlar. Niyə? Çünki hüququn aliliyi mövcuddur, vergi yükü azdır, hər kəs əmin-amanlıq içində yaşayır, din və vicdan azadlığı təmin olunub, ictimai sədaqət yüksəkdir və s. Bütün bunlar Osmanlıda var. Hətta Martin Luter belə deyir: “Bu türklərin nə dini var, nə də elmi… Amma dünyanın ən gözəl nizamı bunlardadır. Dünyanı idarə etməyi ən yaxşı bilənlər türklərdir”. Bu ifadələr Martin Luterə aiddir. İndi bu nə deməkdir? “Humanizm” dediyimiz yanaşmanın belə bir tarixi arxa planı var. Məsələn, Dekartın “Cogito”su (Düşünürəm, deməli varam) bu kontekst içində baxılsa, əslində “Özünü bilən Rəbbini bilər” prinsipinin, bir növ, izahıdır, şərhidir. Əgər Dekartın “Meditationes de Prima Philosophia” (“Birinci Fəlsəfə Üzərinə Meditasiyalar”) əsərini bu prizmadan oxuyarsaq, görərik ki, Dekart insanın özünü dinləyə bilməsi üçün “metodik şübhə” dediyimiz tənqidi bir üsul irəli sürür. Bu şübhə metodu vasitəsilə insan özünü tanıma və bu tanıma prosesi içində Tanrını da tanıma imkanına çatır. Məsələn, Dekart deyir ki: “Zehnimdə mənim yaratmadığım bir fikir var, mükəmməllik fikri. Ətrafımdakı hər şey nöqsanlıdır, heç nə tam deyil. Amma zehnimdə mükəmməllik anlayışı var. Bu fikir haradan gəlmiş ola bilər? Bir şeyin mükəmməl olması üçün var olması gərəkdir. Deməli, heç bir nöqsanı olmayan mükəmməl bir varlıq var. Bu mükəmməl varlıq Tanrıdır.
Tanrı məni yaradıb və zehnimə mükəmməllik fikrini yerləşdirib, sanki öz varlığının bir izini, imzasını beynimə qoyub”. Beləcə Dekart, özünü araşdırarkən, öz içində Tanrını tapır. Bu nöqtə çox önəmlidir. Əgər biz bu arxa planı nəzərə almasaq, Dekart necə oldu ki, “Cogito”ya çatdı sualı havada qalır. Elə biləcəyik ki, guya Dekart bu fikri öz-özünə kəşf edib, bu doğru deyil. Təbii ki, Dekart çox mühüm bir filosofdur, onun riyaziyyat sahəsində və digər elm sahələrində çox dəyərli kəşfləri var, buna şübhə yoxdur. Amma bizim burada dediklərimiz, onun əhəmiyyətini azaltmır, əksinə, onu daha yaxşı anlamağımıza xidmət edir. Bu niyə önəmlidir? Çünki demək istəyirik ki, humanist yanaşma, kilsə sistemini tərk edib, “Özünü bilən Rəbbini bilər” prinsipinə əsaslanaraq, həyatı, kainatı və Tanrını anlamağa cəhd etmək deməkdir. Bu düşüncə Kanta qədər, hətta Kant da daxil  bütün Qərb fəlsəfəsində davam edir. Yəni humanistlik nə deməkdir? Özünü bilmək, bu özünü tanıma prosesində insanın varlıq şərtlərini, yəni təbiəti də tanımaq deməkdir. Təbiəti və insanı incələdiyiniz zaman yaradıcının varlığına və xüsusiyyətlərinə çatmaq mümkündür. Beləliklə, insanı və təbiəti araşdıraraq, “mərifətullah”a (Tanrını tanımağa) gedən bir yol var. Bu da “ Özünü bilən Rəbbini bilər” prinsipinin əsasında dayanır və bütün modern Qərb fəlsəfəsinin formalaşmasında öz rolunu oynayır. Məsələn, Con Lokka baxdığınızda bunu aydın şəkildə görmək mümkündür. Onun əsəri “An Essay Concerning Human Understanding”, yəni (“İnsan idrakı üzərinə esse”), əsasən insanı tanımaq və bu tanıma üzərindən mərifətullaha çatmaq haqqındadır. Lokk, sadəcə, deyir ki: “Dekartın düşündüyü kimi, biz doğuşdan hazır biliklərlə gəlmirik. Əksinə, Tanrının bizə verdiyi hiss orqanları və ağıl vasitəsilə bilgiyə çatırıq. Bu şəkildə kainatdakı nizamı anlaya və Tanrının tanınmasına gedən bir yol tapa bilərik”. Amma buna qarşı çıxanlar da var, məsələn: Devid Hyum bu düşüncəni qəbul etmir. Onun əsəri “A Treatise of Human Nature” ,yəni (“İnsan təbiəti üzərinə traktat”), insanın təbiətini dərinləşdirir, amma metafizik inamı qəbul etmir. Leybnis, Malbranş, Jan-Jak Russo, Montesqyö və digər önəmli filosoflar da, ya təbiəti, ya insanı və ya hər ikisini araşdıraraq, bu araşdırmalar vasitəsilə mərifətullah anlayışına yönəlmişlər. Bu yanaşma Kanta qədər davam edir.

Kanta gəldiyimizdə, o bütün bu prosesi tərsinə çevirir. Kant burada nə edir? Deyir ki, biz, əslində, kainatda bir nizam olduğunu fərz edirik. Və bu nizamı incələyərək, bu nizamı yaradan barədə də bilgi əldə edə biləcəyimizi düşünürük. Ancaq gəlin, baxış bucağımızı dəyişdirək. Kantın dediyi “Revolusyon in der Denkweise”, yəni düşüncə tərzində inqilab bu deməkdir. Gəlin düşüncə tərzimizi dəyişək. İndiyə qədər belə fərz edirdik: İnsan ağlı, Allahın yaratdığı təbiətə uyğun şəkildə təşəkkül tapır. Yəni biz düşünürdük ki, ağlımız kainatda olan nizama uyğun olaraq formalaşır. Kant isə deyir ki, “Gəlin bu fərziyyəni tərk edək. Deyək ki, Allah insana tam kamil bir ağıl vermişdir. Bu ağıl bütün insanlarda ortaqdır.Və bu ağıl, əşyaları (obyektləri), yəni təbiətdə olan bütün varlıqları öz içində inşa edir”. Kantın yanaşması budur. Bütün varlıqları  ağıl qurur, inşa edir. Deməli, biz “obyekti bilirik” dedikdə, əslində, öz ağlımızın inşa etdiyi “fenomenləri” bilirik. Nə oldu? Ortada ikili bir bölgü yaranır. Kanta görə, kainatda mövcud olan bütün əşyalar, insan ağlı tərəfindən inşa olunmuşdur. Bu inşa olunmuş şeylərə biz fenomenlər deyirik. Numenlərə deyil, yəni əşyaların mahiyyətinə yox, biz yalnız ağlın formalaşdırdığı fenomenləri və onların aralarındakı nizamı bilə bilərik. Kantın müdafiə etdiyi əsas fikir budur.  İndi bütün bu prosesi nəzərə aldıqda vəziyyət belə olur: Əvvəllər kilsə, yəni Tanrı, dünya nizamını kilsə vasitəsilə qururdu. Qərblilər müsəlmanlara baxdılar, gördülər ki, insanlar özləri üçün bir nizam qura bilirlər. Və bu nizamı qurarkən Tanrının insana verdiyi imkanlardan istifadə edirlər, ağıldan, təbiətdən və s. məsələn, Tomas Hobbs “Leviafan” əsərinin giriş hissəsində deyir: “Allah insana ağıl vermişdir. İnsan isə bu ağlın köməyi ilə özünü örnək alaraq bir nizam qurur. Bu nizama da biz dövlət deyirik”. Yəni dövlət, insanın özünü örnək götürərək qurduğu bir düzəndir. “Leviafan” budur. Burada təbiət var, mədəniyyət var, insanın yaratdığı dövlət nizamı var. Amma Kant ilə birlikdə artıq təbiətin özü də insan tərəfindən qurulub kimi bir fikir ortaya çıxır. Və qərblilər bu fikri qəbul etməyə başlayırlar. Kant bunu qəbul etdikdən sonra deyir ki: “Bizim ağlımız tərəfindən yaradılmış bir nizamdan yola çıxaraq Tanrı haqqında bir şey söyləyə bilmərik. Çünki özümüzün qurduğumuz bir şeyi əsas alaraq, özümüzdən üstün olanı tanımaq mümkün deyil”. Beləliklə, pozitivizm deyilən yanaşma bu əsas üzərində formalaşmağa başlayır. Bu da 19–20-ci əsrlərə qədər davam edir. Nəticədə nə oldu? 19-cu əsrdən etibarən qərblilər kilsəyə bağlı idilər, daha sonra kilsə ilə bağlarını qopardılar, amma Tanrı ilə olan əlaqələrini qorumağa çalışdılar. Lakin zamanla, Tanrı ilə də əlaqələrini kəsdilər. Dedilər ki,  “Biz yaşadığımız bu dünyanı özümüz qururuq, özümüz inşa edirik. Nə Tanrıya, nə də başqa bir gücə hesabat verməyə ehtiyacımız yoxdur.
Gücümüzün çatdığı hər şeyi edə bilərik. Edə bildiyimiz hər şey də haqqdır, doğrudur, məqbuldur”. Və insanlığın başına müsibətlər gəldi. Birinci Dünya Müharibəsi kimi, İkinci Dünya Müharibəsi kimi bəlalar baş verdi.
Əgər üçüncü bir dünya müharibəsinə cəhd etsəniz, bu dəfə öz əlinizlə özünüzü məhv edərsiniz. Bugünkü əldə etdiyimiz nəticə budur. Sual olunur: Bu keçidi çoxmu tez qət etdik? Bəli, ola bilsin ki, çox sürətli oldu. Amma nəticə etibarilə insanlıq böyük bir təcrübə qazandı…