Daha.az  qədim Narduqan bayramı haqqında Taclı Bəyimin“Narduqan – Qədim türk alovu” yazısını təqdim edir.

Narduqan bayramı qədim Türklərin qış gündönümü şənliyidir.

Adın kökü (“nar” – türkcə “günəş”, “duğan/tugan” – doğan) məhz “günəşin doğuşu” mənasını verir. Bayram hər il dekabrın iyirmi birində və ya ondan sonrakı ilk ay gecəsində qeydə alınır və gecələrin ən uzun, işığın ən az olduğu dövrdən sonra günəş işığının yenidən güclənməsini əks etdirir.

Məhz bu səbəbdən türk etnosunda 21 dekabr çox əhəmiyyətli sayılıb: qədim inanışda “gecə ilə gündüzün döyüşü” 22 dekabrda gündüzün qalib gəlməsi kimi şərh olunub. Narduqan bayramı müqəddəs ağac – Həyat Ağacı, od və bolluq rəmzi olan meyvələrlə bağlı şənliklərlə keçirilirdi.

Qışın ən uzun gecəsi boyunca işığın qorunub saxlanması Narduqanın mühüm ritualıdır. Mənbələrdə məhz şamların və tonqalların bayram süfrəsinin ayrılmaz hissəsi olduğu qeyd olunur. Xalq etiqadına görə, bayram gecəsi yandırılan şam və tonqallar gələn il üçün işıq və bolluq gətirir, qaranlığın güclənməsinə imkan vermir.

Şaman ənənələrində də odun roluna böyük önəm verilir: yanan şam və ya tonqal ruhları dürüstlüyə və sülhə çağırır, pis qüvvələri qorxudur. Beləliklə, şamın axıra kimi yanması ritualı gecə boyu odun simvolik qüvvəsini saxlayıb Günəşə duaları çatdırmaq məqsədi daşıyır.

Narduqan bayramının ən tanınmış ayinlərindən biri də narın yerə çırpılmasıdır. Nar çoxsaylı toxumları ilə çoxalma və bolluq rəmzi sayılır. Bayram münasibətilə torpağa nar dənələri atılır və dənələrin sayı ilə bolluq müqayisə edilir: dənələr nə qədər çox və uzağa səpələnərsə, bolluq o qədər bol olar.

Türk folklorunda nar Cənnət meyvəsi hesab olunurdu və dənəciklərinin paylanması müqəddəs sayılırdı.Narduqan ümumilikdə od, su və torpağa bağlı çoxsaylı mərasimlərdən ibarət bayramdır. Ənənəvi qaydada ailələr bayramdan əvvəl evlərini təmizləyir, təzə geyimlər hazırlayır, süfrə açır, şirniyyatlar bişirir, meyvələr yığırdılar. Bayram günü bütün ailə və qohumlar bir araya gələrək nənə-babaların evində şənlik edir, onlarla birlikdə dualar, mahnılar oxuyur, xalq oyunları oynayırdılar. Süfrədə bolluq rəmzi olan meyvələr – fındıq-fıstıq, əncir, nar – mütləq yer alırdı.

Bayramda Həyat Ağacı qoyulur, iştirakçılar diləklərini kağız və ya parçalara yazıb ağacın budaqlarına bağlayırdılar. Bu, gələcək zənginliyə və diləklərin yerinə yetməsinə niyyət əlaməti idi.

“Şam ağacı” bəzəmə ənənəsi də qədim Türklərdə var idi. Xristianlıqdan əvvəl türk tayfaları dekabrın 21-i ağacı bəzəməklə Narduqanı qeyd edirdilər. Onlar bu ağacın altına ümidlərini simvolizə edən hədiyyələr qoyar, budaqlarına rəngli lentlər bağlayaraq Tanrı Ülgenə arzular diləyirdilər.

Bu səbəbdən nəinki tonqal, hətta bayram gecəsi yandırılan kiçik şamlar da şamanik mənada “işıq gətirən” element sayılırdı. Bayram bitənədək ocaq və şamlar sönməz, odun qorunması qaranlığa qarşı müqavimət nümunəsi hesab edilirdi.

Narduqan bayramının iki əsas simvolu – şam (od) və nar həyatın yenidən doğuluşunu təcəssüm etdirir. Uzun gecə boyunca yanıb sönməyən atəş Günəşin mahiyyətini bildirir, od insanları pis ruhlardan qoruyur və yeni ilin təmiz başlanğıcına ruhi şəfa gətirir. Nar isə bolluq, məhsuldarlıq və ölməzliyin rəmzidir. Antik mifologiyada nar dənələri çoxalmış ailə və zəngin təbiətin simvoludur.

İnanclara görə, ən uzun gecədə yaxalanan təbiət yenilənir – yeni doğulan Günəş bütün canlılara həyat neməti paylayır. Türk mifologiyasında Günəş tanrısı Ülgen bu bayramın qəhrəmanıdır. Qədim türklər Günəşi geri verdiyinə görə Tanrı Ülgenə dua edirdilər. Bu dualar zamanı ailələr ağacın altında toplaşıb Tanrıdan gələn il üçün sağlamlıq, bolluq arzulayırdılar.

Bayram günündə bəzən Ayaz Ata obrazı da evlərə dəvət olunurdu. Ayaz Ata soyuq havanı idarə edən güc kimi təsəvvür edilirdi. Eyni zamanda bayramda oynanan rəqslər və mahnılar arzuolunmaz qüvvələrlə mübarizə və təbiətin yenidən canlanması motivlərini daşıyırdı.

Narduqan mərasimlərinə müxtəlif türk tayfalarında rast gəlinir. Orta Asiya və İdil–Ural xalqları bu bayrama müxtəlif adlar veriblər. Məsələn, tatarlar “Koyaş Tuğa”, başqırdlar və udmurtlar “Narduqan/Marduqan”, çuvaşlar “Nartavan/Nartuken” adlandırırdılar.

Narduqan ənənəsi həmçinin Azərbaycan və digər türk xalqlarında da qorunub saxlanılır. Azərbaycanda ailələrin ağacın altında bir araya gəldiyi, nənə-babaların evinə meyvə aparıldığı, hətta Şaxta Baba obrazlarının bu bayramdan götürüldüyü vurğulanır.

Ən uzun gecədə yanan şam ailəyə və aləmə işıq gətirir, nar isə bol məhsuldarlığın, uzun ömrün simvoludur. Tarixi və etnoqrafik mənbələrə görə, bu şənlik türk xalqlarının mədəniyyətinə dərin köklərlə bağlıdır və müasir dövrdə də müxtəlif formalarla yaşadılır. Bayramın şamanizm və mifologiya ilə sıx əlaqəsi, onun təbiət qüvvələrini hörmətlə qarşılamaq, keçmişlə bağları gücləndirmək ritualı olduğunu göstərir.