Daha.az Qleb Şulpyakovun Orhan Pamukla müsahibəsini ixtisarla təqdim edir.
– “Pamuk” türk dilində “pambıq” deməkdi?
– Bəli. Məsələ burasındadır ki, mənim əcdadlarım haçansa lap çoxdan Qafqazdan Türkiyəyə qaçıblar. Anadoluda onlara bu adı veriblər. Onların üzü o dövr üçün həddindən artıq ağbəniz idi.
– Deməli, sizin əcdadlarınızın pambıqçılıqla əlaqəsi olmayıb?
– Yox, daha çox dəmiryolu ilə əlaqələri olub. Babam otuzuncu illərdə dəmiryolu sahəsinə girişib və dəhşətli dərəcədə varlanıb – o vaxtlar Türkiyədə dəmiryolu təzə-təzə salınırdı. Qətiyyən şişirtmirəm, babam həddindən artıq varlı idi, amma tez ölüb və uşaqları var-dövlətini havaya sovurub. Bu bizim ailə lətifəmizdir. Hələ də soruşuruq: babanın pulları hara gedib? Babam tez öldüyü üçün işləri nənəm ələ alıb. Onun dörd uşağı vardı və hamı bir yerdə Nişantaşındakı mülkdə yaşayırdı. Modernizasiya dönəmində onlar mülkü çoxmənzilli binaya çevirdilər. Əmilərim və valideynlərim eyni binada, amma hərəsi bir mənzildə yaşayırdı. Yəni mən uşaqlıqda adi binada yaşamışam, amma qonşularımız qohumlarım idi. Bütün qapılar açıq olurdu və mən bir mənzildən o birinə qaçırdım. Sonra pullar əriməyə başladı. Biz hələ də gümüş qablarda yemək yeyirdik, amma məsələn, duzqabı yerinə tibbi kolba işlədirdik.
– Yəni “Qara kitab”dakı ailə naturadan işlənib?
– Müəyyən mənada hə.
– Bəs sonra?
– Babam mühəndis olduğu üçün, hamımızın onun yolunu davam etdirəcəyini güman edirdilər. Elə də oldu. Amma mən özümə başqa yol seçdim – incəsənəti. Memar olmaq qərarına gəldim, üç il bu sahəni öyrəndim. Və oxudum. Çox oxuyurdum. Əslində, bu adi əhvalatdır: oxudum, oxudum və mütaliə məni yazıçılığa gətirib çıxartdı. Paralel olaraq İstanbul Universitetində jurnalistika fakültəsinə daxil oldum. Amma heç vaxt jurnalistikaya ciddi baxmamışam, mənə, sadəcə, əsgərlikdən yayınmaq lazım idi. İyirmi iki yaşım var idi və ilk romanımı yazırdım, o roman mənə heç nə gətirmədi, nə pul, nə də şöhrət. O vaxt artıq valideynlərim boşanmışdı, həm də yetmişinci illərin axırlarında vəziyyət ürəkaçan deyildi, ölkə vətəndaş müharibəsinin astanasında idi.
Odur ki, otuz yaşıma qədər anamla ağzına qədər kitabla dolu otaqda yaşadım. Pulum yox idi, işləmirdim, yazırdım və guşənişin həyat sürürdüm, heç adam arasına da çıxa bilmirdim. Nə ilə yaşadığımı soruşsaydılar, cavab verə bilməyəcəkdim. Daha doğrusu, valideynlərimin hesabına yaşadığımı demək məcburiyyətində qalacaqdım. O müddət ərzində iki yarım roman yazdım, otuz yaşında birini çap etdirə bildim. O, klassik ruhda yazılmış uzun ailə saqası idi, amma qəribə tərzdə oxucusu çox oldu. Birinci kitabım bir il ərzində iki min tiraj satıldı, ikincisi altı min, üçüncüsü on altı min, sonra isə tirajlar kəllə-çarx vurdu! Hər kitabım bir neçə yüz min tirajla satılmağa başladı. Qərbdə məşhurlaşmağım da o dövrə təsadüf edir.
– Ailənizin siyasi baxışları necə idi?
– Mənim ailəm həmişə qərbpərəst olmuşdu. Liberalizmə, sekulyarizmə və başqa mədəniyyətlərə meyl edən tipik respulikaçı ailə. Onlar şüurlu qərbpərəst olduqları üçün mənim də missiyamı “qara” camaatı maarifləndirməkdə görürdülər. Bu ideologiya – kamalizm – onlara müəyyən mənəvi səlahiyyətlər verirdi, hesab olunurdu ki, onlar respublikanın elitasına daxildirlər, başqalarından yüksəkdirlər, onların xüsusi statusu var. Və bu, müəyyən mənada, həqiqət idi.
– Bəs sizin jurnalistika təhsiliniz nəyəsə yaradı?
– Otuz yaşında, axır ki, məni əsgər apardılar. Jurnalist diplomum olsa da, məni ələ salırdılar. Belə deyirdilər: “Bu oğlan kimdir? Nəçidir? Jurnalistdir? Hansı qəzetdə çap olunur? Heç birində! Roman yazır? Heç olmasa çap olunub? Yox, romanı da çap olunmayıb!” Belə-belə mənə lağ edirdilər.
– Nyu-Yorka necə gedib çıxdınız?
– Bu, üçüncü romanım çap olunandan sonra baş verdi. Həyat yoldaşım Kolumbiya Universitetində dissertasiya müdafiə edirdi. Universitet mənə də təqaüd verdi. Mən də həyat yoldaşımın yanına gedib türk dilindən dərs deməyə başladım. Paralel olaraq kitabxanada “Qara kitab”ı yazdım.
– Yəni o roman Amerikada yazılıb?
– Hə, böyük hissəsi.
– Yazı masanızın harada yerləşməsi mətninizə təsir etdi?
– Müəyyən mənada hə. Nostalgiya-filan, başa düşürsünüz də. Nyu-Yorkda hər şeyə başqa cür baxmağa başladım. Çox şey mənə olduğundan daha dəyərli göründü. Detallar, əhəmiyyətsiz şeylər böyüyüb dəyər oldu. Özümü Triyestdə oturub “Dublinlilər”i yazan Coys kimi təsəvvür edirdim.
– Yəni “Qara kitab”ın modeli kimi Coysun əsərini seçmişdiniz?
– Sözsüz. Əsasən, onun Dublinə necə yanaşdığını əsas götürmüşdüm.
– Coys yazırdı ki, “tarix oyanmağa çalışdığım pis yuxudur”. “Qara kitab”ı oxuyanda elə təsəvvür edirsən ki, tarix sizin üçün oxumaqdan doymadığınız uzun nağıldır. Bu müqayisəyə münasibətiniz?
– Əlbəttə, tarixin nağıllar silsiləsi olması ideyası mənim ürəyimcədir. Başqa tərəfdən, tarixdə, əslində, necə olduğu vecimə də deyil. Mənə tarixin variantları maraqlıdır, bir növ, müxtəlif insanların təsəvvüründəki “tarix haqqında nağıllar”. Mən təsəvvürümdə ağlında minlərlə tarixi nağıl gəzdirən İstanbul adamlarını canlandırırdım, Tarixin özünü yox. Bir məsələ də var – bu, türk ədəbiyyatı ənənəsidir. Məsələ burasındadır ki, türk ədəbiyyatı həmişə solçuluqdan əziyyət çəkib. O, plebey xarakterli idi, yazıçılar romanlarında, adətən, Anadolu adamlarından, kasıblıqdan bəhs edirdi. Bir növ, sosial realizm.
– Vedat Türkali?
– Vedat Türkali müəyyən qədər urbanizasiya yazıçısı idi, amma onun siyasi baxışları… Bilirsiniz, siyasət o nəsil yazıçılara mane olurdu. Onlar marksist idilər və Anadoludakı kasıblıqdan yazırdılar. Qəribə olsa da, heç kim İstanbuldan yazmırdı. Maraqlıdır, hə? Ona görə mən bu şəhərə palimpsest kimi baxmaq qərarına gəldim. Onun Bizansdan, Osmanlıdan və Respublikadan ibarət çoxqatlı tarixinə. Əsasən, Osmanlı dövrünə.
– Nə üçün?
– Məsələ burasındadır ki, müasir dövrdə tarixin Osmanlı dövrü haqqında danışmaq, bir növ, qadağan edilmişdi. Türklər özlərini Osmanlı imperiyasının varisləri kimi yox, türk kimi görmək istəyirdilər. Osmanlı isə bütün imperiyalar kimi çoxmillətli idi – İstanbulda yunanlar da yaşayırdı, türklər də, yəhudilər də, ermənilər də. Respublika isə təkmillətliyə iddia edirdi, buna görə imperiya ona mane olurdu. Respublikanın ideologiyası sadə idi – heç bir imperiyanın olmadığını deyən total türkçülük. Buna görə tarixin həmin dövrünə baxmağa başladım…
– Onda gəlin sizin kitablarınız çap olunan ərəfələrdəki ədəbi vəziyyətdən danışaq.
– Bizim ölkədə iki millət var: qərbpərəstlər və ənənəçilər. Onların arasındakı mübarizə hələ də davam edir. Problem burasındadır ki, yetmişinci illərdə bütün qərbpərəstlər siyasi cəhətdən asılı hala düşmüşdü. Onlar stalinist idilər, qısası, başları xarab olmuşdu. Əsərlərində Zolyanı, Steynbeki və başqalarını yamsılayırdılar. Siyasi realizm ruhunda romanlar yazırdılar və artıq dediyim kimi, hadisələr Anadoluda cərəyan edirdi. Səksəninci illərin əvvəllərində isə o uşaqların kökünü kəsdilər. Çoxları həbs edildi və bəziləri hələ də azadlığa çıxa bilməyib. Mənim şəhərdən bəhs edən kitablarım həmin şəraitdə çap olunmağa başladı. Uğurumu həm də bununla izah edirəm ki, şəhərli oxucular romanlarımın qəhrəmanlarında özlərini tapa bilib.
– Haçansa emiqrasiya etməyi fikirləşmisiniz?
– İki illik Amerika həyatını çıxsaq, bütün ömrümü İstanbulda yaşamışam və hiyləgər olduğum üçün özümü çox rahat hiss etmişəm. Bu, nə deməkdir? Məsələ burasındadır ki, dostlarım “solçu” siyasətə qoşulanda özümü elə aparırdım, guya onlarla bir yerdəyəm, ancaq ədəbiyyat haqqında siyasətdən çox fikirləşirdim. Folkneri, Virciniya Vulfu oxuyurdum, dostlarım onların hansı partiyaya mənsub olduğunu soruşanda isə deyirdim ki, bizim adamdırlar. Amma ciddi deyim, məcburiyyət qarşısında qalsam, İtaliyaya gedərəm. Mənim üçün italyanlar elə türklər kimidir, sadəcə, bir az daha mədənidirlər. Məni antivətənpərvərlikdə günahlandırsalar da, həqiqəti deməliyəm.
– Oxucular, əsasən, “Qara kitab”a “ağıllılar üçün” bələdçi kitabı kimi baxır. Əsərdə təsvir olunan yerləri tapmağa çalışırlar. Buna münasibətiniz?
– Bu axşam mütləq sizi Nişantaşına aparacağam, Ələddinin dükanını göstərəcəyəm və Ələddinin özüylə də tanış edəcəyəm. Açığı, bu məni narahat etmir. Hə, bilirəm ki, adamlar İstanbula gəlməmişdən qabaq mənim kitabımı alırlar. Nə olsun? Mən də Dublinə getsəydim, “Uliss”i alardım… Əlbəttə, kitabımın adamlara bələdçilik etməsi xoşuma gəlir, ancaq yazanda qabağıma belə məqsəd qoymamışdım. Bu, daha çox, nostalgiyaya qapılmaq aktı idi. Belə bir kitab yazmaq üçün romanın hər yerinə səpələnmiş detalların, əhəmiyyətsiz şeylərin fanatiki olmaq lazım idi. “Türkiyədə ilk iynə 1956-cı ildə istehsal edilib” – bax, vacib olan bu idi.
– Sizin kitabınızda çoxlu qar var.
– Qar mənim ideyamdır, obrazımdır, başqa heç nə. O, hekayəmə lazım olan əhval-ruhiyyəni yaradır. Maraqlıdır ki, Qərbdə məndən tez-tez qar haqqında soruşurlar. Onlar fikirləşir ki, İstanbul isti və tozludur. Onların fikrincə “islam” və “qar” anlayışları qətiyyən bir-birinə uyğun gəlmir. Qorxuram, gələcəkdə kitablarımın üz qabığına İstanbulun qış görüntüsünü qoymalı olacağam.
– Burda, İstanbulda sizin uğurlu karyeranız haqqında müxtəlif fikirlər eşitdim. Bir çoxları iddia edir ki, populyar olmağınıza görə Amerikadakı qohumlarınıza borclusunuz.
– Amerikadakı qohumlar, deyəsən, təzə mövzudur. Özüm haqqında axırıncı eşitdiyim şey yəhudi olmağım idi. Ki, bu da həqiqət deyil. Mənim, sadəcə, çox yaxşı ədəbi agentim var. Bu qədər.
– Bəs bu şayiələr hardan çıxır?
– Bu türksayaq, hətta deyərdim, əyalət təfəkkürüdür. O vaxt bir “solçu” yazar qəzetdə yazdığı məqalələrdə mənim yəhudi olduğumu sübut etməyə çalışırdı. Sonra ciddi nəşrlər də bu fikri tirajlamağa başladı. Bizim ölkədə bu normaldır. Əgər sən beynəlxalq uğur qazanmısansa, kitablarından pul qazanırsansa ya kamalçısan, ya ksenofobsan, ya stalinistsən, ya da yəhudi. Sənin uğurlarını başqa cür izah edə bilmirlər.
– …tanış mənzərədir.
– …Yəhudi olmağım şayiələr içində ən məşhuru idi. Qohumlarım deyirdi: “Sənə görə yəhudi olmuşuq! Bütün şəhər bizi yəhudi hesab edir!”
– Rus ədəbiyyatından kimləri tərcih edirsiniz?
– Tolstoy və Dostoyevskini. Dostoyevskinin türkcə nəşrlərinə ön söz də yazmışam. Ondan başqa, Nabokovun ingilisdilli dövrünü. Haçansa Soljenitsını su kimi içirdim, amma indi onun əllaməçi nəsihətamizliyi məni özümdən çıxarır. De, mənim “rus” rəfim, özünüz baxın: Andrey Belıy, Çexov, Platonov. Arxa cərgədə Erenburq və Qorki var. Bu yaxınlarda onları arxaya keçirtdim. Bu da Brodski.
– Onun İstanbul haqqındakı mətni xoşunuza gəlir?
– Esse özü-özlüyündə möhtəşəmdir, amma real İstanbulla əlaqəsi yoxdur. Elə bil Oden İslandiyaya gəlib və deyir: tüpürəsən bura, çox darıxdırıcıdır! Brodskinin avtobioqrafik essesi “Bir yarım otaq” isə, həqiqətən, xoşuma gəlir. Orda öz uşaqlığından yazıb.
– Həyat tərziniz necədir?
– Həyat yoldaşım (yeri gəlmişkən, onun Krıma gedib çıxan rus kökləri var) və qızımla Nişantaşında yaşayıram. Səhərlər qızımı bağçaya aparıb piyada Beyoğlundakı ofisimə gəlirəm. Təxminən, iyirmi dəqiqə vaxtım gedir. Ofisdə yazıram (əllə), zənglərə cavab verirəm, yazışıram. Sonra assistentim əlyazmalarımı götürür. Axşam evə qayıdıb ailəmlə şam yeməyi yeyirəm. Növbəti kitabım çap olunanda onun reklam turuna çıxıram. Sonra qayıdıram və hər şey təzədən başlayır. Məncə, xoşbəxt adamam, elədir?
(“Новая Юность” – “Yeni Gənclik” jurnalının 2001-ci il 4-cü nömrəsində çap olunub)
Tərcümə etdi: Həmid Piriyev
