Daha.az Cavanşir Yusiflinin “Məna oyunları” yazısını təqdim edir.

Sən bir yazı yazarsan, hər şeyi, ürəyində olan hər şeyi tikanları qabartmaqla ötürən, mənanı dərin-dərin quyularda gizlədib süjet dolanbaclarıyla oyun çıxaran bir yazı; üstünə bellə, külünglə gələrlər, səni tapıb cəzalandırnaq üçün, bu savaş, əslində, işarəvi majiyyətə malikdir, külüngü bir yerlərə o qədər sancarlar, o qədər təpərlər, dərinlikdəki mənalar fantan vurar…

Bəli, bu pasaj işarəvi mahiyyətə malikdir, məna hər yazıda, hər hekayə, şeir və ya hətta… romanda olmur. Yəni gerçək olaraq. Romançının, nasirin şüuru, təfəkkürü ilə mətn arasında keçid-əlaqə, hardasa, müəllif özü də bilmədin qapanır (qapana bilir), yəni yazmaq istədiyi nədisə, bədii mətnin hansı qarışındasa bitir, ancaq proses bitmir (çünki sənə də elə gəlir ki, roman yazırsan…), bədii mətn əgər o bircə mənanın ifadəsinə görə məsuliyyət daşıyırsa, demək, sən daim adına cəmiyyət deyilən “boşluğa” şüarlar ötürməkdən usanmayacaqsan.

Yazmağın bir adı da usanmamaqdır. Yaxud usanmaqdır. Elçin Əfəndiyev yazmaqdan usanmırdı, ancaq nə sirdisə, onun ən yaxşı mətnlərinin qəlbində bir usanmaqlıq vardı. Quş yuvası kimi. “Gül dedi bülbülə”. Bu povestin, yaxud uzun hekayəni çox təriflədilər, elə mən də. Ancaq üstündən 10-15 il keçəndən sonra bir də oxudum. Çox köhnəlmişdi. Hətta içindəki sevgi də köhnəlmişdi. Ancaq “Ölüm hökmü” usanmaq sözünün bütün mənalarını sənə oxudur. Bitdimi, hə şey təzə cümlədən başlayır. Köhnəlmə sintaksisdən bilinir. İsa Hüseynovun sintaksisi bu gün də canlıdır, təzətərdir, içimizdəki təbii Azərbaycan türkcəsidir. Yaxud Əkrəm Əylislinin. Sabir Əhmədlinin də mən sevidiyim romanlarının (“Gülmalı kişinin axırı”) sintaksisi. İsa Hüseynovun “Kollu Koxası” ilə Sabir Əhmədlinin “Gülmalı kişinin axırı povesti” arasında keçidlər.

Qalın bir romanda ekspressivliyin ən dərin yuxularına qədər gedə bilərsən, o mətn sona qədər formalaşmaya bilər. Soruşsanız, dərin düşüncələrə dalıb (-!) cavab verməli olacağıq [)))))))))]:  üslubi ekspressivlik, semantik fəvvarələr… bunlar ilkin fikir, yaxud niyyətin mənaya çevrilməsinə səbəb olmur, buna görə də, o roman hansısa məlum mənanı təqlid edir, özü də yarımçıq şəkildə,  gül ləçəklərini məkanın ən müxtəlif guşələrinə dağıdırsan, rəng rəngə, ahəng ahəngə qarışlr, həcm artsa da, məna kiçilir, qeyb olur, ortada yalnız gül və rənglərin süni pafosu qalır…

Bu günün ədəbi prosesində ən ağrılı cəhətlər hansılardır?  Qoca yox, yaşlıların məkandan kənarda  köhnə ritmələrin üstünə köçmələri, cavanların  sanki eyni yaşlarda donması…

Sonra tənqid donuşluğu: ən zəif yazını seç, o mətndə olmayanları olmuş kimi danış, dinlə, bu, belə deyək, filoloji fikrin atrofiyaya uğramasından başqa bir şey deyildir; Qəribədir, ədəbi aləmi seyr edəndə yadıma məhz Mirzə Cəlilin “Dəli yığıncağı” düşür. Düşür nədi, tənqid bizdə artıq yüzdə yüz LALBUZDUR.

Yəni hər iki halda donuşluq. Zamanın qan kimi laxtalanması. Bu səbəbdən ən gənc nəslin bu prosesdə yadda qalası bir obrazı yoxdu. Bütün kitabları, sosial şəbəkəni ələk-vələk edin, ən qiymətli sitatlar keçmişdən gəlir. Yeganə Əlisəmid Kür bu müqaviməti qırıb, üç zaman formasını əlində muma döndərib qəlbinin yarasına ipisti şeirlərini deyirdi, onu zaman tutub saxladı. Bu zamanda, bu ortamda nəsə var, onun hər bir şeiri ayrıca ekosistemdir, dünyanı hiss edən, insan duyğularının rəng ayrıçını bacaran bir qurğu, yox şeir…  Bu yaradan axan qan Əli Kərimin “Kürə yağış yağırdı” şeirində də var, yəni başlanğıc kimi hər bir gözəl şeir, hər bir gözəl şair nəyinsə davamıdır, faciənin, gülüşün və sükutun. Özü susan, yəni bu zaman çərəyində özünü susduran şairlər istisna…

***

Şeir, bədii mətn özü, hardasa, yuxu, güzgü-yuxu məhsuludur, dəqiq bilirsən ki, hardasa gözünə dəyib, bu mübahisəsiz bir şeydir, amma harda? – İki ömrün də olsa,  bunu tapmaq mümkün deyil. Tapa bilmədiyin üçü yazırsan, o mətnin ən dibinə enmək, o qaranlığı son damlasınadək içmək ehtirası burdan irəli gəlir. Belə olduğuna görə də şeirin, istənilən bədii mətnin özü  güzgüyə çevrilir.  Elədirsə, bu güzgülər nə üçündür, nəyi əks etdirirlər,  yuxudan gələn bu nəsnələr  sehr aləminin ən işıq düşməyən yerlərini bizə göstərə bilirlərmi? Şeir niyə güzgüyə çevrilməlidir, çevrilmə, transformasiya varsa, onu qələmə alan adamın müdaxiləsi çox zəifdir. Şair nədən yazır yazsın, içində, bağrının başında eşq, vurulma, cismdən ayrılıb nəyəsə çevrilmə durur. Qorxmaz müəllimin “Narkiss haqqında” yazısında  əks-sədaya çevrilmə var, səs tunelinin ən qurtaracaq yeri, səsin arxa lövhəsi… bütün şeirlər, bəlkə də, o səsin yenidən ruhun bir parçasına çevrilməsi yolunda edilən səylərdir…

Yuxarıda bəhs etdiyim şeir:

Kürə yağış yağırdı
Günəş batırdı Kürdə,
Durmuşdum sahildə mən.
Sularda körpü vardı,
Elə bil ki, qızarmış,
Kür, günəşdən axırdı.

Bir ağaca söykənib, dayanmışam bayaqdan.
Adamammı, daşammı, ağacammı, bilmirəm,
Mən özümün deyiləm, nə yerdəyəm, nə göydə –
Başqa bir aləmdəyəm – qayıtmaram, gəlmərəm,
Kürə yağış yağırdı…

Təbir caizsə, yəni belə demək olarsa, bu şeiri ondan əvvəl və sonra yazılan, sevilən, təbliğ edilən şeirlərlə müqayisə etsək nə alınar? Bəri başdan deyək ki, belə bir müqayisəni biz, sadəcə, şərti mənada tətbiq edə bilərik.  Bu şeiri ən gözəl poetik  mətnlərlə müqayisə bir həqiqəti təkrar təsbit edir: hər iki tərəfdə duyğular, onları ifadə edən rənglər, şülüzlər və sair… mənanı pərdələyir, açır, örtür, min bir oyun  çıxarıb şeirin yalnız bu duyğunu təcəssüm etdiyini izhar edir.  Məna var, həm də yoxdur, əsas olan bu günün əvəzsiz duyğu və hislərini yaddaş arxivinə təhvil verməkdir. Çünki bunlar tez unudulan, qəfil yağıb tez kəsən yağış kimidir.

Başqa şeirlərlə müqayisədən isə çıxan nəticə də yuxarıda dediyim kimi, işarəvi mənaya malikdir. Bir tərəfin ifadə etdikləri fikir kimi yadda qalır, digəri bildiyimizin bilinməyən tərəfləri.  Əli Kərimin bu şeirində elə onun özünün “Van Qoqun günəşi” şeirinə keçid var, müəllif sanki o keçidin, köpünün üstündə durub Kürün günəşdən axdığını seyr edir. Elə Van Qoqun zamanında olduğu kimi bu unudulmaz və unikal mənzərənin ürək yandırdığını kiməsə sübut edə bilmir. Van Qoqun zamanında bu gözəl rəsmlərin, Günəşdən axan Kürün heç bir müştərisi yox idi. Yuxarıdakı misralarda həmin mənzərənin tilsimi var. Van Qoqun rəsmi, heyrətamiz əsəri məhz Kürün sahilində gerçəkləşməsi hamını sehrə məhkum edib.

Kürün Günəşdən axdığını kimsə rəsm edə, çəkə bilərmi? Rəsm gizlində, dərində olanları üzə çıxarır, bununla məşğuldur, şeir isə əksinə üzdə görünənləri bir-bir vurub yerə salır, hər şeyi yox, əsrlər boyu ürəyində tutduğu çox cüzi bir şeyi daxilə çəkir.  Bu mənada  şeir bütün mənalarda enerji partlamasıdır, elə şeir var ki, enerji misralar arasında bərabər paylanır, eləsi var, şeirin əvvəlindəcə bu enürji partlayır, sona didaktika qalır, hər misrası ayrılıqda və bütün mətn bir şeyi nişan alan şeir də var:

Mən atamdan bilirəm ölüm bədahətəndi…

Burda hər şey bitir və yenidən başlayır…

Amma əsl möcüzə Kürə yağan şeirin davamında gəlir:

Suda rəngli bir yağış!
Belə yağış dünyanın heç yerində olmamış.
Açıq düzlər tərəfdə yağış yağır gümüşü.
Göylərin təbəssümü, təbiətin gülüşü.
Kürün ortasındasa – günün qarşısında al,
Al-qırmızı bir yağış,
al-qırmızı bir xəyal.

Samuz meşələrinin kölgələrində – qara,
Qara yağış, boz yağış –
yağış aramsız yağış.
Samux meşələrinin qara kölgəliyində
Yağış görünmür gözə.
Kürün suyu orada xırda-xırda oynayır.
Sanki yağışdan deyil,
öz-özünə qaynayır.
Kürə yağırdı yağış…
Kürə yağış yağırdı…
Onun min rəngi vardı…
Yağırdı qızıl yağış, yağırdı gümüş yağış,

Qara yağış, boz yağış:
harda görüşür yağış?
İnanmadım gözümə…
Dedim, burda baxan mən,
Yoxsa bu bir yuxadur, gəlib keçdi gözümdən?!
Heç bir yerdə, heç zaman
belə bir şey olmamış.

Mən yox idim orada…
Kürə yağmamış yağış.