Daha.az Aqşin Yeniseyin “İran-İsrail məsələsi: Sağ qalmaq istəyənlə qalib gəlmək istəyənin fərqi” yazısını təqdim edir.
Əvvəlcə vurğulayaq ki, İranın son 500 illik tarixi alternativ islam tarixidir. Bu tarix mifik teatrallıqla bəzədilib, gücünü emosionallıqdan alır. Məqsədi İslamı ərəblərdən almaq idi. Qeyd etmək yerinə düşər ki, arian irqinin tör-töküntüsü olan ermənilərin bütün tarixi alternativ tarixdir.
Alternativ tarix nədir?
Siz bir şey uydurursunuz, başqaları bunun uydurma olduğunu sübut etməyə çalışır. Beləliklə, həqiqi tarix aktuallığını itirib arxa plana keçir, hətta maraqsızlaşır və zaman keçdikcə sizin özünüz haqqında uydurduqlarınız alternativ həqiqətlərə çevrilir. Şiəlik üçün həqiqi İslam maraqsızdır.
Sasani kökənli müsəlmanlar hakimiyyətin varislik yoluyla ötürülməsini niyə istəyirdilər? Nəyə əsaslanırdılar?
Kufəli ərəblərin və Müaviyyənin ortaya atdığı varislik prinsipi Məhəmməd peyğəmbərlə nəcranlı xristianların Mədinədə gerçəkləşdirdikləri bir mübahisədən qaynaqlanır.
Məhəmməd peyğəmbərin islamı qəbul etmək və ya cizyə ödəməklə bağlı məktubunu alan Nəcran xristianları 631-ci ildə Mədinəyə bir heyət göndərdilər. Heyətin rəhbəri Əbu Harisa hadisə yerinə çatar-çatmaz: “Biz sizdən əvvəl müsəlman olduq” dedi. Donuz əti, xaça sitayış və İsanın allahın oğlu olması məsələsi işləri qarışdırdı. Nəcranlılar soruşdular ki, onda İsanın atası kimdir? Cavabı Allah özü verdi, çox keçmədən “Ali İmran” surəsini göndərdi və “Bəs Adəmin atası kimdir” sualıyla altı yüz il əvvəl ona tapınan xristianlarını yeni tapınanlarının yanında pis vəziyyətə qoydu. Daha sonra Allah Məhəmməd peyğəmbərə söylədi ki, İsa peyğəmbərə tapınanlara de ki, dediklərinizə güvənirsinizsə, gəlin, ailələrimizi çağıraq və Allahdan kimlər yalançıdırsa, onları lənətləməsini istəyək. Nəcranlılar qorxub söhbətdən cizyə ödəməklə canlarını qurtarırlar. Bu mübahisəyə peyğəmbər öz ailəsi olaraq yeznəsi Əlini, qızı Fatiməni, nəvələri Həsən və Hüseyni aparmışdı. Bu artıq Əli ailəsinin varisliyini hüquqi müstəviyə çıxarırdı.
Bəs Sasani mənşəli müsəlmanlar niyə islam hakimiyyətinin seçkiyə deyil, varislik prinsipinə əsaslanmasını istəyirdilər? Ərəbistandan çıxan İslam nə İranda, nə Misirdə, nə Əndəlüsdə ərəblərin idi. Allaha söykənən din bu torpaqlarda özündən daha güclü narrativ olan mədəniyyətə söykənən irqlərlə toqquşub məğlub olmuşdu. Xristinalıqdan fərqli olaraq, İslam yayıldığı coğrafiyalarda mədəniyyətləri fəth edə bilmədi, əksinə onlara oxşadı. İranda bir şəkil aldı, Misirdə başqa, Anadoluda bir başqa. Xristinalıq isə uzun müddət Yunan-Roma mədəniyyətini unutdurmağı bacardı, özünün mədəniyyətdən uzaq “Qaranlıq çağı”nı yaratdı.
Xüsusilə, abbasilər dönəmində sasani kökənli intellektuallar “Quran” ayələrini istədikləri kimi təfsir edə bilirdilər. Çünki islamdan öncə IV-V əsrlərdə Qonduşapur boyda üç əsrlik bir helenistik universitet ənənəsiylə yetişmişdilər. Abbasi xəlifələrinin, başda vəzirlər olmaqla, əksər bürokratları sasani, yunan mənşəli savadlı kadrlar idi.
Xilafət qeyri-rəsmi şəkildə Sasani mənşəlilərin əlində idi. İstədiklərini hakimiyyətə gətirə və götürə bilirdilər. X əsr buna görə islam tarixində “Şiə əsri” adlanır. Şiə qərmətilər nəinki islamı, hücum edib Qara Daşı da ərəblərin əlindən almışdı. Mənsur Həllac Kəbənin nüfuzunu yox etmək üçün əyalət-əyalət gəzir, hər kəsin öz evində özünə Kəbə yaradıb, həcc ziyarəti həyata keçirə biləcəyini söyləyirdi.
Allah hər yerdədirsə, nə ehtiyac var Kəbəyə getməyə?
Əgər hakimiyyət varislik yoluyla ötürülsəydi, bu iş birdəfəlik həll olunacaqdı.
Prosesi Səlcuqlular pozdu. Səlcuqlular islamı fars intellektuallardan alıb, ərəblərə qaytardı. Sasani kökənlilərin başlatdığı bu proses davam etsəydi, sonradan Şah İsmayıl kimi on üç yaşlı birini xilafətin başına gətirib, varislik prinsipi əsasında yaratdıqları “Səfəvilik” modelini bütün islam xilafətinə tətbiq edəcəkdilər. Bu isə ərəbləri öz dinlərinin ağası yox, köləsi edəcəkdi. X əsr Sasani kökənli müsəlmanların arzusu ürəyində qalmadı, onlar xilafət üçün düşündükləri varislik modelini sonradan Səfəvilər dövlətini yaradaraq həyata keçirdilər və səfəviləri bütün İslam dünyasına qarşı qoydular.
Səfəvilər, dövlət olaraq, yeni dinin bətnində yetişmiş Sasani dövlətinin reinkarnasiyası idi. Başı fars, bədəni ərəb, qılıncı türk olan kentavr bir dövlət. Tarixdən silinmiş Sasani dövlətinin ərazisində bu gün də Zərdüştlə Məhəmməd yan-yana, bəzən qarşı-qarşıya yaşamaqda davam edir. Qəbirlərin üstündə həm “Yasin” oxunur, həm də şam yandırılır.
Şiəliyin iki dövrünü bir-birindən ayırmaq lazımdır:
1. Türk məfkurəli Qızılbaş şiəliyi;
2. Fars məfkurəli on iki imam şiəliyi;
İlk Qızılbaş şiələrinə Təkəli, Əfşar, Qacar, Zülqədər, Qaradağlı, Bayat, Qaramanlı, Alpaut, Ərəşli və s. kimi tamamilə türkdilli tayfalar daxil idi, bunların arasında yeganə irandilli xalq Talışlar idi. Şah Abbasın dövründə sarayda yüksək mənsəb sahibi olan farslar, sünni Osmanlılarla yaşanan məğlubiyyətlərin səbəbi kimi türkdilli Qızılbaş tayfalarını hədəfə aldılar və Şah Abbasın dəstəyi ilə bu tayfalar imperiyanın ucqarlarına Əfqanıstan, İraq və s. ərazilərinə sürgün edildi.
Farslar, Qızılbaş şiəliyini on iki imam şiəliyi ilə əvəzləmək üçün Qızılbaşların sufi kimliyinə hücum etdilər. Bundan ötrü XII əsrdə yaşamış fars alimi Cəmaləddin əl-Murtaza ər Razinin “Təbsiratül-Avam fi marifəti makalatil-ənam” kitabına üz tutdular ki, Razi bu kitabda təsəvvüfü, sufiliyi tənqid və inkar edirdi. Əsas kimi də sələfi, X əsrdə on iki imam şiəliyinin lideri Şeyx Əl-Mufidin örnək verdiyi onuncu imam Əli Hadinin və səkkizinci imam Əli Rzanın sufilər haqqında sözlərinə istinad edirdi.
İmam Əli Hadi sufilər haqqında deyir: “Kim sufi olduğunu iddia edərsə, ya fırıldaqçıdır ya azğındır, ya da avamdır”. İmam Əli Rza isə sufilərə olan düşmənliyini bu cümlə ilə bildirir: “Kim bir sufinin adını eşidib, dili və qəlbi ilə onu rədd etməzsə, o, bizdən deyildir. Kim sufilərin əleyhinə danışıb, onları tənqid edərsə, onun rəftarı Allahın Rəsulu ilə birlikdə kafirlərə qarşı vuruşmağa bərabərdir”.
Razinin bu kitabında sufi inancının əsasları darmadağın edilir. Məsələn, Razi yazır ki, sufilər cənnəti və cəhənnəmi inkar edib birbaşa Allahın özünə vasil (fənafillah) olacaqlarını iddia edirlər. Halbuki Məhəmməd peyğəmbər dua edirdi ki, Allah onu öz cənnəti ilə mükafatlandırsın. Yəni Razi deyir ki, bu sufilər nə matahdılar ki, peyğəmbər qala-qala bunlar birbaşa Allaha vasil olmaq (Allahda ərimək) istəyirlər?
On iki imamçı şiə düşüncəsi təsəvvüfü sünnilərin inancı hesab edirdi. Razinin yuxarıda adını zorla çəkdiyim kitabı da “Sufilər sünnilərdir…” sözləri ilə başlayır. Hətta, şiə Mənsur Həllacın Qumdan qovulub Bağdadda edam edilməsində də təsəvvüfə düşmən olan imamiyə liderləri Əbu Səhlin və Şeyx Əl-Mufidin əli var idi.
Şah Abbasın yan-yörəsindəki farslar sufiliyi hədəf almaqla bir oxla iki düşməni vurmuşdular: Həm II Bəyazidin dövründən başlayaraq rəsmi sənədlərdə “sufi”, “sufî tayfası”, “Ərdəbil sufiləri” adlandırılan Qızılbaşları gözdən salmışdılar, həm də sünni Osmanlı türklərinin düşmən obrazını yaratmışdılar. Bu fundamental-ideoloji fars düşmənliyinin nəticəsində Səfəvilər Osmanlılarla “Çaldıran”dan sonra daha yeddi dəfə qanlı savaşa girdilər və Səfəvi dövləti tarixdən silindi.
Təsəvvüfün özünə gəlincə, onun fəlsəfəsinin islamla heç bir əlaqəsi yoxdur. İslam, sadəcə, (bütün dinlərə lazım olan) mistik güc kimi təsəvvüfü mənimsəyib özününküləşdirmişdi.
Ömrünü Mənsur Həllacla İsa peyğəmbər, Hz. Fatimə və Məryəm ana ikonaları arasındakı oxşarlıqların tədqiqinə həsr etmiş fransız islamşünası Lui Massinon, təəssüf ki, Azərbaycan dilində tərcümə olunmamış “Mənsur Həllacın əzabı” adlı məşhur kitabında islamın cihadla yanaşı həm də ağlaşma dini olduğunun səbəblərini islamın kökəninin ərəb dilinə təsirinə bağlayır.
Necə? Ərəblər İsmayılın soyundan gəldiklərinə inanırdılar. Məhəmməd peyğəmbər hədislərin birində İsmayılı özünün ulu babası adlandırır.
İsmayıl İbrahim peyğəmbərin arvadı Saranın kənizindən olan oğlu idi. O dövrdə isə Şərqdə sosial münasibətlər nəsildən-nəsilə ötürülmüş, Hammurapi qanunları ilə tənzimlənirdi. Bu qanunlar sonradan yəhudilər vasitəsilə semitizm şəriətinin əsasını təşkil etdi.
Sonradan redəktə olunub şəriət hökmləri halına salınmış Hammurapi qanunlarına görə, övladı olmayan qadınlar öz ərləri üçün kölə qadın tapmalıyıdılar. Övladı olmayan Sara da öz kənizi Həcəri uşağı olsun deyə, əri İbrahimə vermişdi.
Sonra yüzə yaxın yaşları olanda Allah İbrahimə Saradan oğlu olacağını deyir. Qoca ər-arvad buna gülürlər. Uşaq doğulur və adını İsaq qoyurlar. “İsaq” ibranicədə “gülmək” anlamına gəlir.
İsaq doğulandan sonra çox güman mirasa sahib olmasın deyə, Sara kənizi Həcəri oğlu İsmayılla birlikdə evdən qovdurur.
Həcərin və oğlu İsmayılın qara günləri başlayır.
Massinon deyir ki, ərəblər İsmayılı Ata olaraq mənimsədikləri kimi, onun acınacaqlı taleyini, anası Həcərin göz yaşlarını da mənimsədilər. İsmayılın ağlamalı taleyi islamın daxili strukturuna hopdu. Daha sonra eyni şey şiələrin Hüseyinin taleyinə istinadında da özünü göstərdi.
İsmayılın taleyi ərəblərə, ərəblərin atalarının halına acımaları islama, islamın strukturu isə ərəb dilinə bir ağlaşma, bir mərsiyyəçilik, bir muğam naləsi gətirdi. Bunu Massinon yazır.
Buradan biz özümüzə aid ibrəti almalıyıq.
Siz mədəniyyətin mərkəzinə bayatı, muğam kimi məğlub taleyi ifadə edən mənəvi bir ölçü qoysanız və bunu nəsildən-nəsilə ötürsəniz, zaman keçdikcə bu ölçü, bu ah-uf bir kültür psixologiyasına çevrilib kollektiv ruh halını alar.
Və siz varlığınızı ifadə edən bu məğlub ruhu canlı saxlamaq üçün qəsdən tarixinizdə sizə məğlubiyyət gətirəcək boşluqlar buraxarsınız. Necə ki, neqativdən güc alan insanlar özlərinin neqativ asıllığını ödəmək üçün ən yaxşı şeylərdə də pis bir əlamət axtarar, tapmayanda qəsdən özləri yaradarlar.
Zamanla bu ağlaşma ehtiyacı sizin dilinizə, dilinizdən də bütün mədəniyyətinizə yayılar. Psixoloji elementin mədəniyyətə gəlişi və gedişi uzunmüddətli bir prosesdir.
İsanın taleyindən doğan ağlaşmanın Bizans mədəniyyətinə hopması üç əsrdən çox çəkdi və asta-asta Bizansı yox etdi. Sabir Qacar İranının viran olmasını da mədəniyyətə hopmuş kollektiv ağlaşma ruhuna bağlayırdı bir şerində və s.
Bu gün 1934-cü ildən İran adlandırılan dövlət özünün X əsrdən başlayaraq çağırdığı taleyini yaşayır.
Nəzərə alsaq ki, 1948-ci ildə geri qayıdan yəhudilər bu torpaqları min il əvvəl tərk etmiş atalarının tayı deyildilər, İranla İsrail arasındakı dünyagörüş fərqini ortaya çıxarmış olarıq. Geri qayıdan yəhudi artıq Orta əsr yəhudisi deyildi, Renessans görmüşdü, Sənaye inqilabı görmüşdü. İran isə bunların heç birini nə görmüş, nə də görmək istəmişdi. Bu gün İsrail Şərq coğrafiyasında bir Qərb dövlətidir. Dava da İranla İsrail arasında deyil, Orta əsr Şərqi ilə modern Qərb arasında gedir.
Şərq heç vaxt bu davada qalib gəlməyib, sadəcə, sağ qalıb…
