Daha.az İbrahim Azizin “Güvənin anatomiyası: Bədən və şüur üzərində itirilmiş nəzarət” yazısını təqdim edir.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində baş verən İkinci Sənaye İnqilabı Qərb cəmiyyətlərinin demoqrafik və sosial quruluşunu kökündən dəyişdirdi. Geniş ailə modelindən nüvə ailə modelinə keçid bu dəyişikliklərin ən bariz göstəricisidir. İnkişaf etmiş ölkələrdəki bu transformasiya, ilk növbədə, istehsalat üçün çevik və ucuz işçi qüvvəsinə olan tələbatdan irəli gəlirdi. Modernliyin şəfəqində, ənənəvi-kommunal bağların qopması ilə fərdin atomlaşması prosesi başladı. Bu sosial dəyişiklik, kütlələrə daha yüksək həyat səviyyəsi və rifah kimi təqdim olunsa da, onun əsas funksiyası iqtisadi sistemin tələblərinə xidmət etmək idi. Bu, geri dönülməz bir tarixi proses idi və inkişaf etmiş dövlətlərin sosial-iqtisadi DNT-sini yenidən yazdı.
XX əsr bəşəriyyət üçün ictimai dəyişikliyin ən genişmiqyaslı yaşandığı dövrlərdən biri oldu. Cəmiyyətin ontoloji quruluşundakı bu transformasiya, sadəcə, sosial bir hadisə deyil, həm də insanın öz mahiyyəti ilə münasibətinin böhranıdır. XX əsrdə müşahidə edilən genişmiqyaslı ictimai dəyişikliklər, sosioloji təhlildə çoxşaxəli bir fenomen kimi araşdırılır. Bu dəyişikliklərin neytral və faktoloji təbiəti onların qiymətləndirilməsində obyektivliyi tələb edir. Dəyişikliyin əsas drayverlərindən biri mədəni amillərdir. Bu kontekstdə, sosioloq Vilyam Oqbernin “mədəni geriləmə” (cultural lag) nəzəriyyəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nəzəriyyəyə görə, mədəniyyətin maddi komponentləri (texnologiya) sürətlə inkişaf etdiyi halda, mənəvi komponentlər (dəyərlər, normalar, sosial institutlar) bu sürətə uyğunlaşa bilmir. Məhz bu zaman fərqi, cəmiyyətdə gərginlik və adaptasiya problemləri yaradır. Sənayeləşmə və urbanizasiyanın yaratdığı sosial-iqtisadi transformasiyalar, cəmiyyətdə yeni risk faktorları və patologiyalar meydana gətirdi. Texnoloji sıçrayışlar, xüsusilə də kütləvi istehsal və kommunikasiya vasitələri, gündəlik həyatı asanlaşdırsa da, bunun tarixi bədəli ənənəvi icma bağlarının zəifləməsi və fərdin öz əməyinə yadlaşması oldu.
Niyə ən ağıllı insanların belə proqnozları çox vaxt özünü doğrultmur? Çünki cəmiyyət bizim idarə edə biləcəyimiz bir mexanizm deyil. O, proqnozlaşdırılması mümkün olmayan, öz qanunları ilə yaşayan nəhəng bir dalğadır və biz hamımız bu dalğanın içindəyik. Sosioloji təhlilə görə, ictimai dəyişiklik bir neçə əsas xüsusiyyətə malikdir: o, adətən qeyri-iradi (plansız) baş verir, daimi bir prosesdir və nəticələri tam proqnozlaşdırıla bilməz. Bu, onun universal və qaçılmaz bir fenomen olduğunu göstərir. Klassik sosiologiyanın əsasını qoyan Ogüst Kontun metodoloji holizmi bu kontekstdə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Kontun orqanik analogiyasına əsasən, cəmiyyət onu təşkil edən fərdlərin sadə bir məcmusu deyil. Cəmiyyətin özünəməxsus strukturları, funksiyaları və qanunauyğunluqları var və o, bu səbəbdən makro səviyyədə, bir bütün kimi araşdırılmalıdır. Fərdlərin yaşadığı kollektiv paranoya, onların psixologiyasına endirilə bilməz. Bu, bütün bir sosial sistemin bütöv bir orqanizmin keçirdiyi bir xəstəliyin, bir böhranın simptomudur.
Qərbin qloballaşan korporasiyalarının təsiri ilə yanaşı, cəmiyyətin geniş ailə modelinə xas xüsusiyyətlərini (mənəvi mədəniyyəti) itirməsi, inkişaf etməkdə olan və bəzən “üçüncü dünya” adlandırılan ölkələrə də sirayət etdi. Bu vəziyyət, neoliberalizmin yüksəlişi ilə eyni vaxtda cücərən və spekulyasiyalara zəmin yaradan radikal tənqidi fikirlərin yaranmasına təkan verdi.
1970-ci illərdə, Vyetnam müharibəsinə və böyük dövlət layihələrinə qarşı etimadın sarsıldığı bir dövrdə, İvan İlliç kimi mütəfəkkirlər modern institutlara qarşı radikal tənqidlərlə çıxış etdilər. Onun “Tibbi Nemezis”i, təkcə tibbə deyil, bütün peşəkar və bürokratik sistemlərə (təhsil, nəqliyyat və s.) qarşı yönəlmiş daha geniş bir tənqidin parçası idi. İlliç, XX əsrin ortalarında formalaşan “inkişaf” və “tərəqqi” ideologiyasının əslində insanları öz həyatları üzərindəki nəzarətdən məhrum edərək onları sistemdən asılı vəziyyətə saldığını iddia edirdi. Bu, dövrün anti-avtoritar və əks-mədəniyyət (counter-culture) hərəkatları ilə dərindən səsləşən bir mövqe idi. Müasir tibb bizə o qədər möcüzələr vəd edib ki, biz ağrı, qocalıq, əzab və son olaraq ölüm kimi fundamental təbiət həqiqətlərini aradan qaldırılması gərəkən texniki bir qüsur kimi görməyə başlamışıq. Tibbi texnologiyalar və farmakologiya (maddi mədəniyyət) inanılmaz sürətlə inkişaf etdi.
Lakin bizim ağrı, sağlamlıq, yas və ölümlə bağlı etik və mədəni anlayışlarımız (mənəvi mədəniyyət) bu sürətə uyğunlaşa bilmədi. Sağlamlığımızı qorumaq istəyərkən, bəlkə də həyatın özünü bütün dolğunluğu ilə yaşamaq bacarığımızı itirmişik. İlliçin, həyatı tam yaşamaq üçün tibbin sərhədlərinin harada bitməli olduğu sualı hələ də açıqdır. İlliçin məqsədi tibbi tamamilə rədd etmək deyil, onun öz sərhədlərini aşaraq bir növ zərərverici qüvvəyə çevrilməsinin qarşısını almaq idi. Lakin bu kimi tənqidi yanaşmaların təhrif olunması, dövrümüzdə peyvənd və digər tibbi müalicə metodlarına qarşı əsassız spekulyasiyaların yayılmasına və cəmiyyətdə ciddi qarşıdurmaların yaranmasına səbəb oldu. İlliçin “iatrogenez” konsepsiyası, Maarifçilik ağlının öz-özünü məhv edən dialektikasının tibbi təcəssümüdür.
Bu institusional tənqidin başqa bir nümunəsini, medianın insanlara doğru məlumat vermək əvəzinə, onları manipulyasiya etdiyini və hakim qüvvələrin propaqanda vasitəsinə çevrildiyini iddia edən filosof və siyasi fəal Noam Çomski ilə media təhlilçisi Edvard S. Hermanın timsalında görmək olar. Bu model, kütləvi informasiya vasitələrinin siyasi-iqtisadi təhlilini aparır və iddia edir ki, medianın məzmunu açıq senzura ilə deyil, beş struktur filtri vasitəsilə sistemli şəkildə formalaşdırılır. Əgər İlliç bədən üzərindəki biogücü ifşa edirdisə, Çomski və Herman şüur üzərindəki ideoloji hegemoniyanı təhlil edirdilər.
Onların “Propaqanda Modeli” Platonun mağara alleqoriyasının XX əsr versiyasıdır, çünki kütlələr media tərəfindən proyeksiya edilən kölgələri (xəbərləri) həqiqət zənn edir, lakin bu kölgələrin arxasındakı mexanizmi (elitanın maraqlarına xidmət edən filtrləri) görmürlər. Səbəbinin birbaşa siyasi güclərə xidmət etmək və ya sırf kommersiya maraqları olmasından asılı olmayaraq, bu proses gündəlik həyatın reallığını şübhə altına alır və həqiqətə çatmağı çətinləşdirir. Mənə elə gəlir ki, ən böyük təhlükə bizə yalan deyilməsi deyil, həqiqətin o qədər fərqli və bir-birinə zidd fraqmentlər şəklində təqdim olunmasıdır ki, sonda insan həqiqəti axtarmaqdan yorulur və imtina edir. Əgər bədəninizə nə baş verdiyini anlamaq üçün güvəndiyiniz həkimlər sistemi (İlliçə görə) sizə zərər verirsə və dünyada nə baş verdiyini anlamaq üçün güvəndiyiniz media (Çomskiyə görə) sizi manipulyasiya edirsə, o zaman güvənəcək heç nə qalmır. Bu, fərdi psixoloji problem deyil, sistemə olan inamın sarsılmasının məntiqi nəticəsidir.
Bədənimiz tibbin texniki obyektinə, şüurumuz isə medianın ideoloji hədəfinə döndükdə, geriyə qalan sadəcə yadlaşmış bir varlıqdır. Keçmişin kommunal bağlarının təhlükəsizliyi ilə gələcəyin texnoloji vədləri arasında sıxışıb qalan müasir insan üçün əsas sual dəyişməz olaraq qalır: Həqiqəti və sağlamlığı institutların insafına buraxmadan, həyatı öz mənasında yaşamaq üçün azadlığı yenidən necə kəşf etməli? Nəticə etibarilə, sənayeləşmə ilə başlayan sosial transformasiya, XX əsrdə tibb və media kimi fundamental institutların tənqidi üzərindən yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur.
Bu məqalədə İlliç və Çomskinin təhlilləri göstərdi ki, öz sərhədlərini aşan sistemlər fərdi gücləndirmək əvəzinə, onu asılı vəziyyətə salır. Nəticədə ortaya çıxan genişmiqyaslı güvənsizlik, cəmiyyətin sosial toxumasını zəiflədən və həqiqət anlayışını aşındıran ciddi bir problemdir. Gələcəkdə sağlam və məlumatlı bir cəmiyyət qurmaq, bu institutları tamamilə rədd etməkdən deyil, onların səlahiyyətlərini yenidən müəyyənləşdirməkdən və fərdin öz həyatı üzərindəki muxtariyyətini geri qaytarmaqdan keçir.
