Daha.az Bön Çul Xanın “Gözəli xilas etmək” kitabının II fəlsini təqdim edir.
Müasir filmlərdə üz çox vaxt yaxın planda göstərilir. Yaxın plan bütün bədənin pornoqrafik görünməsinə imkan verir. Yaxın plan bədəni dildən soyundurur. Pornoqrafik olan odur ki, bədən lal qalır. Yaxın planda bədən üzvləri cinsi üzvlər kimi görünür: “Üzün yaxından çəkilməsi eynən yaxından baxılan cinsi orqan kimi ədəbsizdir. Üz bir cinsi orqandır. Hər şəkil, hər forma, hər yaxından çəkilən bir üzv cinsi üzvdür”.
Valter Benjamin üçün yaxın plan da linqvistik, hermenevtik təcrübə idi. Yaxın plan bədəni oxuyur. O, təhtəlşüurun dilini şüurla qarışmış məkandan kənarda oxunaqlı edir: “Yaxın planda məkan genişlənir, yavaşladılmış çəkimdə hərəkət genişlənir. Genişlənmə isə “hər vəziyyətdə” gördüklərimizi tamamilə aşkara çıxarmaz, amma maddənin yeni struktur formasiyalarını bütünlüklə göstərər, yavaş çəkim hərəkətlərin yalnız oxşar cəhətlərini ortaya qoymur, bu hərəkətlərdə bilinməyən cəhətləri açır. Gözün danışdıqlarından fərqli şəkildə kameraya danışan yeni təbiət üzə çıxır. Əvvəla, ona görə fərqlidir ki, insan şüuru ilə iç-içə olan məkan əvəzinə şüursuzluqla iç-içə olan məkan göz önünə gəlir. Bizə alışqan və ya qaşıq götürmək hərəkəti tanışdır. Amma biz əl ilə metal arasında həqiqətən nə baş verdiyi barədə demək olar ki, heç nə bilmirik və bunun içində olduğumuz hansı hallarda dəyişdiyindən də tam xəbərsizik”.
Üzün yaxın planında bütün fon bulanıqlaşır. Dünyanın yox olmasına səbəb olur. Yaxın planın estetikası bir cəmiyyəti əks etdirir ki, bu cəmiyyətin özü də yaxın plan cəmiyyətinə çevrilib. Üzün özü ələ keçirilmiş görünür və özünə istinad edir. O, artıq dünyanı ehtiva etmir, yəni artıq ifadəli deyil. Selfi tam bu boşluqdur. İfadəsiz üzdür. Selfi asılılığı “mən”in daxili boşluğuna işarə edir. Bu gün “mən” özünü müəyyən edə bilən, ona düzgün şəxsiyyət verə bilən ifadə formalarından çox məhrumdur. Bu gün heç nə sabit deyil. Bu qeyri-sabitlik “mən”ə də təsir edib, onu öz sabitliyindən uzaqlaşdırır və əminlik hissini öldürür. Bu güvənsizlik, öz ətrafındakı qorxu onu selfi asılılığına sürükləyir və bizə heç vaxt rahatlıq verməyəcək “mən”in başıboşluğuna aparır. Daxili boşluq qarşısında bu selfi subyekti boş yerə özünü çoxaltmağa çalışır. Selfi mənliyin boş formasıdır. Boşluğu çoxaldır. Nə narsisistik öz-özünə aşiqlik, nə də təkəbbür selfi asılılığı yaratmır; ancaq daxili boşluq onu yaradır. Burada sabit, özünü sevən narsisistik bir “mən” yoxdur. Əksinə, bu daha çox neqativ bir narsisizmdir. Yaxın plan üzü (Gesicht) hamarlaşdıraraq səthə (Face) çevirir. Səthin nə dərinliyi, nə də dayazlığı var. Sadəcə hamardır. Batinilikdən məhrumdur. Səth ön, fasad (latınca facies) deməkdir. Səthin fasad kimi göstərilməsi fokusun dərinliyini tələb etmir. Fokus dərinliyi hətta fasada zərər verə bilər. Buna görə də, boşluğu tamamilə açır. Açıq boşluq dərinliyi, batiniliyi, baxışı aradan qaldırır. Üzü ədəbsiz, pornoqrafik edir. Sərgilənmənin məqsədyönlülüyü, baxışın batiniliyini təsbit edən təmkini məhv edir: “Əslində heç nəyi göstərmir; sevgisini və qəzəbini cilovlayır. Baxışdan başqa bir şey yoxdur”. Özünü nümayiş etdirən səth baxışdan məhrumdur.
Bədən bu gün böhran içindədir. O, təkcə pornoqrafik hissələrə deyil, həm də rəqəmsal məlumat topalarına parçalanıb. Həyatın ölçülə və kəmiyyətləndirilə biləcəyinə inam bütün rəqəmsal dövrü idarə edir. “Kəmiyyətləşdirilmiş mənlik” (Quantifiend Self) hərəkatı da bu inanca bağlıdır. Bədən bədənlə əlaqəli bütün məlumatları ələ keçirən rəqəmsal sensorlarla təchiz edilmişdir. “Kəmiyyətləşdirilmiş mənlik” bədəni nəzarət və müşahidə ekranına çevirir. Toplanmış məlumatlar şəbəkəyə ötürülür və orada mübadilə edilir. Dataizm bədəni məlumatlara bölür, onu ahəngdar edir. Digər tərəfdən, onu cinsi orqanlara bənzəyən cüzi obyektlərə ayırır. Şəffaf bədən artıq təsəvvürün bir hekayə səhnəsi deyil. Daha doğrusu, məlumatların və cüzi obyektlərin əlavəsidir.
Rəqəmsal şəbəkə bədəni şəbəkələşdirir. Özünü idarə edən avtomobil mənim sadəcə qoşulduğum mobil məlumat terminalından başqa bir şey deyil. Bu, hal avtomobili idarəetməni sırf əməliyyat prosesinə çevirir. Sürət təxəyyüldən tamamilə ayrılır. Avtomobil artıq gücün, mənimsəmənin və sahiblənmənin fantaziyasına malik, bir bədənin davamı deyil. Özünü idarə edən avtomobil bir fallus deyil. Sadəcə, bağlı olduğum bir fallus mənmlə ziddiyyət olacaqdır. Avtomobil paylaşımı da (Car-Sharing) avtomobilin sehrini dağıtdı, onu murdar etdi. Bədənin sehrini də pozdu. Paylaşma prinsipi fallus üçün yaramır, çünki fallus əldə etmə, mülk və güc simvoludur. Əlaqə və ya əlçatanlıq kimi paylaşma iqtisadiyyatlarının kateqoriyaları güc və mənimsəmə fantaziyasını məhv edir. Özünü idarə edən maşında mən nə aktyoram, nə hakim, nə də dramaturq. sadəcə, qlobal rabitə şəbəkələrində bir interfeysəm.
Gözəlin estetikası çağımızın əsl hadisəsidir. Amma modern estetika “gözəl” və “əzəmətli” olanı bir-birindən ayırıb. Gözəl özünün həqiqi pozitivliyində təcrid olunub. Modern dövrün güclənmiş subyekti gözəlliyi bəyənmənin bir obyektinə çevirərək pozitivləşdirib. Beləliklə, gözəl neqativliyinə görə birbaşa həzz verməyən əzəmətinin ziddi olub. Əzəmətlini gözəldən ayıran neqativliyi insan ağlına çevrildiyi zaman pozitivləşdi. (Belə bir anlayışda) əzəmətli olan artıq kənardakı, tamamilə başqası deyil, subyektin daxili ifadə formasıdır.
“Əzəmətli Haqqında” (“Peri Hysous”) əsərini yazan Psevdo-Longində gözəllə əzəmətli hələ bir-birindən ayrılmayıb. Buna görə də gözəl hələ də əzabvericiliyin neqativliyini ehtiva edir. Gözəllik həzzdən üstündür. Psevdo-Longin üçün gözəl qadınlar “gözün əzabıdır”. Qadınlar əzab verərkən gözəldirlər. Şokedici, səthi gözəlliklər ziddiyyət təşkil etmir. Əzabın neqativliyi gözəlliyi dərinləşdirir. Burada gözəl hamardan tamamilə fərqli bir şeydir.
Platonda da gözəllə əzəmətli bir-birindən ayrılmayıb. Gözəllik əzəmətinə görə keçilməzdir. Əzəmətli olanı səciyyələndirən neqativlik gözəldədir. Gözəlin seyr edilməsi həzz deyil, heyrət yaradır. Gözəlliyin yüksələn mərhələlərinin sonunda gözəllik bilicisi “birdən” “valehedici gözəliyi” (thaumaston kalon), “ilahi gözəlliyi” (theion kalon) görür. Baxan özünü itirir, heyrətlənir və dəhşətə gəlir (ekplettontai). Onda “dəlilik” yaranır. Platonun gözəllik metafizikası, bəyənmə estetikası olaraq bugünkü gözəllik estetikasından kəskin şəkildə fərqlənir. Günümüzün estetikası subyekti heyrətləndirmək əvəzinə onun öz muxtariyyətini və özünü bəyənməsini təsdiqləyir.
Buna görə də modern gözəlin estetikası hamarlığın estetikadan başlayır. Edmund Berk üçün gözəl, ilk növbədə, hamar olandır. Toxunma duyğusuna zövq verən bədənlər müqavimət göstərməməlidir. Onlar hamar olmalıdır. Hamar neqativliyi olmayan optimallaşdırılmış səthdir. Buna görə də əzabdan və müqavimətdən tamamilə azad bir hiss yaradır: “Əgər hamarlıq toxunma, dad, qoxu və eşitmə həzzlərinin əsas səbəbidirsə, onu həm də vizual gözəlliyin əsaslarından biri hesab etmək olar – xüsusən də bu özəlliyin yekdilliklə gözəl kimi qəbul edilən bütün bədənlərdə istisnasız olaraq olduğunu gördükdən sonra. Nahamar və kələ-kötür bədənlərin hiss üzvlərini iyrəndirdiyinə və narahat etdiyinə, əzələ liflərindəki kəskin gərilmə və ya daralma ilə nəticələnən ağrı hissinə səbəb olduğuna heç bir şübhə yoxdur”.
Ağrının neqativliyi gözəllik hissini azaldır. Hətta “dinclik” və “sərtlik” onu kiçildir. “İncəlik” və “zəriflik” gözəlin özəlliyidir. Bədən “heç bir pozuntu göstərməyən və gözü incitməyən “hamar səthlər” olduqda “incə” olur. Sevgi və zövq verən gözəl bədəndən heç bir müqavimət gözlənilmir. Ağız bir az açıqdır, nəfəs yavaşdır, bütün bədən istirahətdədir və əllər laqeydsizcə aşağı salınır. Berkə görə, bütün bunlar duyğu və zəifliyin daxili hissiylə müşayiət olunur.
Berk hamarlığı gözəlliyin əsas xüsusiyyəti səviyyəsinə qaldırdı. Buna görə də ağacların və çiçəklərin hamar yarpaqları, heyvanların və quşların hamar lələkləri və ya hamar kürkləri gözəldir. Hər şeydən əvvəl qadını gözəl edən hamar dərisidir. İstənilən kələ-kötürlük gözəlliyi pozur: “Əgər siz gözəl bir əşya götürsəniz və onun səthini kövrək və kələ-kötür etsəniz, o, artıq sizi məmnun etməz. Digər tərəfdən, bir cisim gözəlliyin başqa hansı mühüm xüsusiyyətini itirsə də, bir keyfiyyəti (hamarlıq) qaldıqca, o, hamar olmayan digər əşyalardan daha çox bəyəniləcək”.
İti künc belə gözəlliyə zərər verir: “Hər bir nahamarlıq, hər qəfil çıxıntı və hər iti künc əslində gözəllik ideyasına ən yüksək dərəcədə qarşı çıxır”. Formanın dəyişməsi, çoxçeşidlilik kimi gözəlliyə faydalıdır. Ancaq bu, kəskin və qəfil ola bilməz. Gözəllik öz formasının yalnız incə dəyişməsinə imkan verir: “Belə [bucaqlı] fiqurların bir anda dəyişdiyi doğrudur, lakin onlar birdən-birə və kəskin şəkildə dəyişirlər və mən elə bir təbii cisim tanımıram ki, bucaqlı və eyni zamanda gözəl olsun”.
Dad məsələsinə gəlincə, şirinlik hamarlığa uyğundur: “Qoxu və dadda biz hər şeyin bu hisslərə uyğun olduğunu görürük və ümumiyyətlə, şirin olanın hamar təbiəti vardır…” Hamar və şirin eyni mənşədən gəlir. Hər ikisi xalis pozitivlik hadisələridir. Buna görə də, özlərini mütləq bəyənməylə xərcləyirlər.
Edmund Berk gözəli hər cür neqativlikdən azad edir. Gözəl tamamilə “pozitiv həzz” verməlidir. Əzəmətli olan, əksinə, neqativlik daşıyır. Gözəl olan kiçik və incə, aydın və zərifdir. Gözəli hamarlıq və düzlük müəyyənləşdirir. Əzəmətli olan böyük, iri, sərt və qabadır. Əzaba və dəhşətə meydan verir. Amma zehni həyəcanlandırdığı üçün faydalıdır. Lakin gözəllik onu süstləşdirir. Berk əzəmətin qarşısında əzab və dəhşətin neativliyini pozitivliyə çevirir. Ona təmizləyici və stimullaşdırıcı təsir göstərir. Beləliklə, əzəmətli olan tamamilə subyektin xidmətində olur. Nəticədə, o, öz başqalığını və yadlığını itirir. Subyekt tərəfindən tamamilə zəbt edilir: “Bütün bu hallarda, əzab və dəhşət birbaşa zərər verməyəcək ölçüdə olduqda, əzab həqiqi şiddətə çevrilmədikdə və dəhşət insanın dərhal məhv edilməsinə yol açmadıqda bu təsirlər – incə və ya kobud – təhlükəli və əziyyətli bir yükün parçalarını təmizlədiyi kimi həzz deyil, məmnunluq verə, cürbəcür məmnunedici qorxunu, dəhşətlə rəngləndirilmiş bəzi rahatlıqları yarada bilər”.
Kant, Berk kimi, gözəli pozitivliyin daxilində təcrid etdi. Gözəl pozitiv zövq verir. Bu, kulinariya ləzzətini üstələyir, çünki Kant onu idrak prosesinə məruz qoyub. Bilginin təsis prosesində həm təxəyyül, həm də intellekt iştirak edir. Təxəyyül, hisslərin verdiyi bir çox hissi məlumatları ardıcıl bir obrazda (Bild) birləşdirən bacarıqdır. İntellekt isə daha yüksək səviyyəli abstraksiya yerinə yetirərək obrazı anlayışa çevirir. Gözəlin qarşısında idraki bacarıqlar, yəni təxəyyül və intellekt sərbəst bir oyunda, ahəngdar bir qarşılıqlı əlaqədədir. Gözələ baxdıqda idraki bacarıq oynayar. Bilgi istehsalı üçün çalışmaz. Gözəlin qarşısında idraki bacarıq bu baxımdan oyun rejimindədir. Lakin bu sərbəst oyun nə tamamilə azaddır, nə də məqsədsiz, çünki o, bir iş olaraq bilgiyə giriş, başlanğıcdır (Vorspie). Amma yenə də oynayırlar. Gözəllik oyun tələb edir. İşdən əvvəl baş verir.
Subyekt gözəlliyi bəyənir, çünki o, idrak güclərinin ahəngdar qarşılıqlı əlaqəsini stimullaşdırır. Gözəllik hissi “idraki bacarıqların harmoniyasından həzzdən”, “idraki güclərinin ahəngdar duyumundan” (Stimmunq) başqa bir şey deyil və bunlar idrak işi üçün həlledicidir. Nəhayət, Kant oyunu işə, hətta “əməyə” tabe etdi. Gözəllik özü bilgi yaratmır, lakin bilginin hərəkətini idarə edir. Subyekt gözəlliyin qarşısında özü-özünü bəyənir. Gözəllik avtoerotik bir hissdir. Gözəllik obyektlə bağlı hiss deyil, subyektə bağlıdır. Gözəllik, subyektin özündən qaçmasına imkan verən başqası deyil. Gözəllikdən alınan həzz, subyektin özü-özündən aldığı həzzdir. Adorno özünün “Estetik Nəzəriyyə” əsərində bu Kantçı gözəllik estetikasının avtoerotik mahiyyətini vurğulayır: “Başqasına itaət etməsindən asılı olmayaraq, bu formal, subyektiv qaydalar, başqası tərəfindən sarsılmadan, öz həzzinin arxasınca gedir: bu həzzdə subyektiv duyğu şüursuz olaraq güc hissindən zövq alır”.
Gözəldən fərqli olaraq, əzəmətli olan dərhal həzz vermir. Berkdə olduğu kimi, əzəmətin qarşısındakı ilk hiss əzab və ya istəksizlikdir. Əzəmətli olan təxəyyül üçün çox şiddətli və genişdir. Təxəyyül əzəməti daşıya bilməz, onu obraz kimi özündə birləşdirə bilməz. Buna görə də subyekt əzəmətli olan tərəfindən sarsılır və alt-üst olur. Əzəmətli olanın neqativliyi buradadır. Şiddətli təbii fenomenlərə baxan subyekt əvvəlcə özünü gücsüz hiss edir. Ancaq “tamamilə fərqli bir özünü qoruma növü” sayəsində o, yenidən güclənir. O, “təbiətdə hər şey kiçikdir” deyən ağlın sonsuzluq fikrinə qarşı, özünü ağlın batinindən azad edir.
Hətta təbiətin özündən güclü olan fenomenləri də subyekti sarsıda bilməz. Ağıl onların fövqündədir. əzəmətin qarşısında ölüm qorxusu, “həyati bacarıqların ləngiməsi” keçicidir. Ağlın öz batininə, öz fikirlərinə geri çəkilməsi subyektə yenidən həzz almağa imkan verir: “Fırtınalarla coşmuş geniş okeana əzəmətli (erhaben) demək olmaz. Onun görünüşü qorxulu dərəcədə çirkindir və insanın zehni artıq bir çox Fikirlə dolu olmalıdır ki, belə bir görüntü (Anschauung) vasitəsilə öz-özünə əzəmətli olan bir hiss bəxş edə bilsin; zehni hissiyyat (Sinnerlichkeit) yarada bilsin və daha yüksək məqsədə uyğun ideyalarla məşğul olsun”
Əzəmətli olanın qarşısında subyekt özünü təbiətdən üstün görür, çünki həqiqi əzəmətli olan şüurdakı sonsuzluq ideyasıdır. Bu əzəmətlilik yanlış olaraq obyektə, bu halda təbiətə aid edilir. Kant bu çaşqınlığı “Subreption” (qəsdən yanlış şərh) adlandırır. Əzəmətli eynən gözəllik kimi obyektin hissi deyil, subyektin hissidir, avtoerotik özbaşına bir hissdir.
“Gözəllikdə həzz pozitiv”kən, əzəmətli olanda “neqativdirr”. Gözəli bəyənmək buna görə pozitivdir, çünki burada subyekt gözəli birbaşa qiymətləndirir. Əzəmətin qarşısında subyekt əvvəlcə bir istəksizlik hiss edir. Buna görə də əzəmətin həzzi neqativdir (Kantda).
Əzəmətin neqativliyi subyektin özündən başqa bir şeylə qarşılaşmasından, bunun da öz növbəsində subyekti özündən başqasına doğru yönləndirməsindən və subyektin özündən kənarda sarsılmasından yaranmır. Subyektin avtoerotizminə xələl gətirə bilən başqasının neqativliyi əzəmətli olanda yoxdur. Nə gözəl, nə də əzəmətli olanın qarşısında subyekt özündən kənara çıxa bilməz. O, həmişə öz daxilində qalır. Əzəmətli olanı durdura biləcək başqası, Kant üçün bərbad, bədheybət və dibsiz olardı. Bu, Kantın estetikasında yeri olmayan bir Fəlakət olardı.
Nə gözəl, nə də əzəmətli olan subyektin başqasını, əkstayını təmsil etmir. Bunlar subyektin batini tərəfindən mənimsənilir və zəbt edilir. Biz yalnız avtoerotik subyektivlikdən kənar bir yer qura bildikdə başqa bir gözəlliyi, hətta başqasının gözəlliyini də bərpa edə bilərik. Lakin gözəli ümumi bir şübhə altında istehlak mədəniyyətinin mikrobu kimi təyin etmək və postmodern şəkildə əzəməti gözəlin qarşısına qoymaq Faydasız olacaq. Gözəl və əzəmətli olan eyni mənbədəndir. əzəməti gözələ qarşı qoymaq əvəzinə: gözəli subyektivliyin itirildiyi və subyektlə eyniləşməyən əzəmətə çevirməliyik. Beləliklə, gözəl olanla əzəmətli olan arasındakı fərq aradan qalxar.
Hazırladı: Aqşin Yenisey
