Daha.az Mario Varqas Lyosanın “Qlobal əyləncə mədəniyyəti necə öldürdü? Eliotdan Ştaynerə, Debordan Martelə qədər məna böhranı haqqında düşüncələr” adlı essesini təqdim edir.

Yəqin, tarixdə heç vaxt mədəniyətlə bağlı indiki qədər məqalə, esse, nəzəri və praktik-analitik material dərc edilməyib. Əgər düşünsək ki, ənənəvi mənadakı mədəniyyət anlayışı bu gün yox olmaq üzrədir, onda sözügedən fakt daha da heyrətamiz görünür. Bu kontekstdə belə bir ehtimal məntiqlidir ki, mədəniyyət artıq praktik olaraq mövcud deyil: o, öz daxili məzmunundan ustufca məhrum edilib və ona ilkin mənasını təhrif edən başqa bir məna yüklənib.

Bu qısa essenin məqsədi çağdaş mədəniyyət anlayışıyla bağlı çoxsaylı şərhlərin sırasını genişləndirmək deyil, məqsəd daha çox mənim nəsildaşlarım hələ məktəbdə və ya universitetdə oxuyarkən mədəniyyət kimi qavradığımız şeyin keçirdiyi metamorfozu və onun yerinə tutan cürbəcür təyinləri araşdırmaqdır – saxtalaşdırma, deyəsən, heç bir qarşıdurma olmadan, çox asanca baş tutub.

Öz arqumentlərimi formalaşdırmamışdan qabaq son bir neçə on illikdə sözügedən problemə müxtəlif bucaqlardan yanaşan, bəzən ciddi intellektual və sosial-siyasi diskussiyalara səbəb olan bəzi esselərə yığcam şəkildə nəzər yetirmək istəyirəm. Onlar bir-birindən hədsiz fərqli olsalar da, sözügedən problemlərdən ilhama gələn ideya və tezislərin ancaq kiçik bir hissəsini təmsil etsələr də, hamısını birləşdirən ortaq bir nöqtə var: hamısı həmrəydir ki, bu gün mədəniyyət dərin bir böhran içində və çöküşdədir. Bu essenin yekun təhlilində isə əvəzləmək üçün gəldiyi köhnə mədəniyyətin xarabalıqları üstündə yüksələn yeni mədəniyyətdən bəhs olunur.

Qərara gəlmişəm ki, təhlilimə Tomas Eliotun “Mədəniyyətin təyinatı haqqında qeydlər” adlı məşhur tənqidi essesindən başlayım. 1948-ci ildəki dərcindən vur-tut 67 il keçsə də, bu gün onu yenidən oxuyanda adama elə gəlir ki, sözügedən esse bəşər tarixinin çox uzaq və çoxdan unudulmuş, indiki dövrlə heç bir əlaqəsi olmayan epoxasına aiddir.

Eliot bizi inandırmağa çalışır ki, yeganə məqsədi mədəniyyət anlayışının dəqiq təyinatını verməkdir, ancaq, əslində, onun hədəfi daha böyükdür, çünki adı keçən terminin mənasını konkretləşdirməklə yanaşı o, öz sözləriylə desək, keçmişdə təmsil etdiyi modeldən get-gedə uzaqlaşan öz əsrinin mədəniyyət sistemini hərtərəfli tənqid atəşinə tutur. Onun çap olunduğu dövrdə hədsiz səksəkəli görünə biləcək tezislərdən biri belədir: “Mədəniyyətin çöküşü hələ uzun illər davam edəcək, bunun qarşısını alacaq heç bir səbəb görmürəm, üstəlik, başa düşmürəm, biz niyə uzun müddət mədəniyyətsiz keçəcək bir periodu əvvəlcədən təsəvvür etmirik.” (“Mədəniyyətin ölümü haqqında qeydlər” adlı kitabımdakı arqumentlərimə keçmədən, eləcə deyim ki, Eliotun dediyi epoxa indi bizim yaşadığımız epoxadır.)

Eliotun fikrincə, köhnə ideal model özündə mədəniyyət terminin üç “mənasını” ehtiva edir: fərd, qrup və ya sinif, bir də cəmiyyət. Bu üç sahə arasında müəyyən əlaqə olsa da, onların hər biri öz muxtariyyətini qoruyur və hər biri digəriylə daimi gərginlik şəraitində, bütün cəmiyyətin çiçəklənməsinə və vəhdətdə qalmasına imkan yaradan bir nizam içində inkişaf edir.

T.S.Eliot deyir, “yüksək mədəniyyət” elitlərin ərazisidir və bu fikri belə əsaslandırır ki, “minorların mədəni keyfiyyətini qorumaq üçün ən lazımlı şərait onun elə minorların mədəniyyəti kimi qalmasıdır”. Eynilə elita kimi, sosial siniflər də qorunmalıdır, çünki yüksək mədəniyyətə zəmanət verən kasta və ya qruplar bu təbəqələrdə formalaşır; elitanı isə təkcə əksər nümayəndəsi imtiyazlı qrupdan olanlarla və ya aristokratiya ilə eyniləşdirmək olmaz. Hər sinfin öz yaratdığı, özünə uyğun gələn mədəniyyəti var, təbii ki, bu mədəniyyətlər birlikdə olsalar da, hər birinin iqtisadi şəraitlə bağlı aşkar fərqləri də var. Məsələn, hər iki sinif də din və dil kimi xeyli ortaq şeyi paylaşsa da, eyni cür olan aristokratik və ya kənd mədəniyyəti təsəvvür etmək mümkün deyil.

Eliotun sinif ideyası qatı və ya keçirici deyil; daha çox, açıqdır. Bir sinfin mənsubu həmin sinfin içində aşağı və ya yuxarı hərəkət edə bilir və bu, yaxşı haldır, ancaq bu, qaydadan çox, istisnadır. Bu sistem sosial nizama zəmanət verir və onu ifadə edir, ancaq bu gün sözügedən sistem dağılıb, bu da gələcəklə bağlı qeyri-müəyyənlik yaradır. Təhsil yolu ilə bütün cəmiyyətə mədəniyyət ötürməyin mümkünlüyü sadəlövh ideyadır və “yüksək mədəniyyəti” dağıdır, çünki mədəniyyəti bu cür hamıya çatacaq şəkildə demokratikləşdirməyin yeganə yolu – onu yoxsullaşdırmaq, səthiləşdirməkdir. Eliotun “yüksək mədəniyyət” konsepsiyasında elitanın lazımlı olması kimi, eynilə, cəmiyyətdə milli mədəniyyəti qidalandıran və müəyyən muxtariyyət dərəcəsiylə öz başlarına mövcud olan regional mədəniyyətlərin varlığı da, prinsip kimi, çox vacibdir. “Vacibdir ki, insan özünü təkcə müəyyən bir millətin vətəndaşı kimi yox, eyni zamanda, ölkəsində müəyyən yerli bağları olan bir vətəndaş kimi hiss etsin. Bu, eynilə sinfi bağlılıq kimi, ailəyə bağlılıqdan qaynaqlanır.”Mədəniyyət ailə vasitəsilə ötürülür və bu insitut düzgün işləməyəndə bəşər mədəniyyəti deqradasiyaya uğrayır. Ailədən başqa mədəniyyətin nəsildən nəsilə ötürülməsinin əsas forması həmişə Kilsə olub, məktəb yox. Biz gərək mədəniyyəti biliklə qarışdırmayaq.“Mədəniyyət – təkcə bir neçə fəaliyyətin toplusu deyil, həyatı dərketmə tərzi” – formaların məzmun qədər əhəmiyyətli olduğu düşüncə biçimidir. Bilik texnologiya və elmin təkamülü ilə bağlıdır, mədəniyyət isə bilikdən əvvəl gəlir, ruhun bir xassəsidir, biliyin müxtəlif sahələrinə məna və istiqamət verən qavrayışların və formaların inkişafıdır.

Mədəniyyət və din – bunlar eyni şey deyil, ancaq onları bir-birindən ayırmaq olmaz, çünki mədəniyyət dinin bətnində doğulub və bəşəriyyətin tarixi təkamülü ilə qismən dindən uzaqlaşsa da, həmişə öz qida mənbəyinə, bir növ, göbək bağı ilə bağlı qalacaq. Din,“öz yerində mövcud olduqca, həyata aydın bir məna verir, mədəniyyətə özül yaradır və bəşəriyyətin böyük hissəsini sıxıntıdan, ümidsizlikdən qoruyur.” Eliot dindən danışanda, öz sözləriylə desək, ilk növbədə Avropanı indiki Avropa eləyən xristianlığı nəzərdə tutur:

“Bizim incəsənətimiz məhz xristianlıqda inkişaf etdi; məhz xristianlıqda – yaxın zamana qədər – Avropanın qaydaları kök atmışdı. Məhz xristianlığın fonunda bizim bütün düşüncələrimiz məna qazanır. Fərd kimi bir avropalı xristian inancının həqiqətlərinə inanmaya bilər, ancaq onun dediyi, etdiyi və yaratdığı hər şey xristian mədəni mirasına söykənəcək və mahiyyətcə bu mədəniyyətə bağlı olacaq. Volteri və Nitsşeni ancaq xristian mədəniyyəti ortaya çıxara bilərdi. İnanmıram ki, Avropa mədəniyyəti xristian inancının yoxa çıxmasını ötüşdürə bilsin.”    

Eliotun cəmiyyət və mədəniyyətlə bağlı fikirləri Aligyeri Dantenin məşhur “İlahi komediya” əsərindəki cənnət, əraf və cəhənnəm strukturuna oxşayır, burada bir-birinin üstündə qərar tutmuş dairələr, qatı simmetriya və sərt iyerarxiya var, tanrı mücərrəd bir nizama əsasən pisliyi cəzalandırır, yaxşılığı mükafatlandırır.

Eliotun kitabı dərc olunandan, təxminən, 20 il sonra, 1971-c ildə Corc Stayner “Mavi saqqalın qəsrində: Mədəniyyətin yenidən təyinatlandırılması haqqında bəzi qeydlər” kitabında ona cavab verdi. Stayner qısa və intensiv essesində belə bir narahatlığını dilə gətirir ki, “Bəhrəsiz torpaq” poemasının böyük şairi İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsindən cəmi-cümlətanı üç il sonra mədəniyyətlə bağlı traktat yazsa da, öz mülahizələrini iki dünya müharibəsinin gətirdiyi fövqəladə fəlakətin nəticələriylə qəti əlaqələndirməyib və hər şeydən qabaq Qərb mədəniyyətində əsrlərdir davam edən anti-semit ənənənin pik həddi olan 6 milyon yəhudinin qətlə yetirildiyi Holokostdan heç danışmayıb. Stayner bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün, prioritet kimi, mədəniyyəti siyasi və sosial zorakılıqla olan bağlarına əsasən analiz etməyi təklif edir.

Staynerin fikrincə, Böyük Fransız İnqilabından, Napoleon Bonapartın hakimiyyətə gəlməsindən, çoxsaylı Napoleon müharibələrindən, Burbonların restavrasiyasından və burjuaziyanın Avropada sistem yaradan sosial sinif kimi oturuşmasından sonra, Köhnə Dünya, bir növ, partlamağa hazır, fəlakət gətirən zorakılığa meyilli şüuraltı arzularla çulğalaşmış “böyük depresiya”, ümidsizlik, sıxıntı və melanxoliyaya qurban getdi ki, bu duyğunu avropa ədəbiyyatının ən yaxşı bədii nümunələrində və Freydin “Sivilizasiya və onun bədbinliyi” kimi əsərlərində tapa bilərik. Dadaizm və sürrealist hərəkatlar bu faktın avanqard, radikal formasını təmsil edirdilər. Staynerin baxış bucağına görə, avropa mədəniyyəti qanlı və təmizlənmə gətirən partlayış perspektivini təkcə proqnozlaşdırmamışdı, həm də bunu arzulamışdı və bu, inqilablarla, iki dünya müharibəsi ilə həyata keçdi. Mədəniyyət bu qanlı hadisələrin qarşısını almaq əvəzinə, onu təhrik və təqdir etməyə çalışmışdı.

Stayner eyham vurur ki, bəlkə də, Eliotun “1936-1945-ci illər arasında, İspaniyanın cənubundan rus Asiyasının sərhədlərinə qədər Avropada baş verən kütləvi qətliamların fenomenologiyasından” yan keçməsinin əsas səbəbi başlanğıcda şəxsi olan, ancaq ölümündən sonra çap olunan bəzi məktubları ilə ictimaiyyətin də xəbər tutduğu anti-semitizm idi. O, istisna deyildi, çünki “XX əsrdəki dominant barbarlıq faktını ümumi mədəniyyət nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirmək təşəbbüsü çox az idi”. Stayner belə davam edir:

“Hər hansı mədəniyyət nəzəriyyəsi, indiki şəraitimizi təhlil edən hər hansı tədqiqat əsəri, əgər müharibə, aclıq və bilərəkdən törədilmiş cinayətlər nəticəsində Avropada və Rusiyada I. Dünya müharibəsinin əvvəli ilə II. Dünya müharibəsinin axırı arasında, təxminən, 70 milyon insanın ölümünə səbəb olan terror aktlarını öz təhlilində əsas götürmürsə, bu mənə məsuliyyətsizlik kimi gəlir.” 

Staynerin izahı, eynilə Eliotun iddia etdiyi kimi, mədəniyyətin özülündə olan dinlə bağlıdır, ancaq burada Eliotun “xristian təlimi”ni məhdud şəkildə müdafiə etməsi artıq “onun arqumentlərinin ən zəif tərəfi”dir. Staynerin arqumentinə görə, sənəti və bitərəf düşüncəni yaradan “iradə təzyiqi” öz kökünü “transendentliyə olan arxayınlıqdan” götürür. Bu, hər bir mədəniyyətin dini aspektidir. Qərb mədəniyyəti çox qədim zamanlardan bəri anti-semitizmdən əziyyət çəkir və bunun səbəbi dinidir. Bu, monoteizmi – yəni insan ağlının və təsəvvürünün ötəsində olan, bənzərsiz, görünməz, anlaşılmaz və hər şeyə qadir Allah konsepsiyasını yaradan insanlara qarşı qeyri-yəhudi dünyasının qisasçı cavabıdır.

Musanın Allahı bəşəriyyətə müxtəlif formalarda əlçatan olan, ayrı-ayrı kişilərin və qadınların özlərini rahat hiss edərək uyğunlaşa bildikləri politeist tanrıları/tanrıçaları əvəzlədi. Staynerin fikrincə, müqəddəsləri ilə, sirli Üç Üqnum və Məryəm ana kultu ilə xristianlıq həmişə“monoteist idealların və politeist praktikanın hibridi” olub və bu yolla Musanın monoteizmi ilə sıradan çıxarılan tanrıların bir hissəsini yenidən dirildə bilib. Yəhudilərin bənzərsiz və anlaşılmaz Allahı insan idrakına sığmır – ona ancaq inanc yoluyla çatmaq olar – və bu Allah Maarifçi filosofların qurbanı oldu; onlar inanırdılar ki, sekulyar, dünyəvi mədəniyyət dini fanatizmi, inkvizisiya praktikasını və din müharibələri nəticəsində ortaya çıxan zorakılığı, cinayətləri bitirəcək. Ancaq Allahın ölümü yer üzünü cənnətə çevirmədi, əksinə, Dantenin “İlahi Komediya”sındakı kabuslarda, Markiz de Sadın həzz saraylarında, işgəncə otaqlarında əvvəlcədən proqnoz verdikləri cəhənnəmi yaratdı. Allahdan canını qurtaran dünya yavaş-yavaş, şərin, zülmün və dağıdıcılığın hakimiyyəti altına keçdi, bunun zirvəsi isə dünya müharibələri, nasist krematoriyaları və Sovet Qulaqı oldu. Bu kataklizmlərlə mədəniyyətin axırı çatdı və post-mədəniyyət dövrü başladı.

Stayner qeyd edir ki, Qərb mədəniyyətinin mayasında “özünü ittiham” və peşmanlıq kimi duyğular var:“Başqa hansı irqin nümayəndələri bir vaxtlar kölələşdirdikləri insanların qarşısında tövbə ediblər, başqa hansı sivilizasiya öz keçmişinin əzəmətini əxlaqi baxımdan qınağa çevirib? Etik mütləqliyə xatir baş tutan bu özünütənqid refleksi də Qərbə xasdır, post-volterçi əməldir.”

Post-mədəniyyətin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun inkişafa, tarixin yüksəlişdə olduğuna bəslədiyi inancsızlıqdır. Bunun əvəzinə, onda Kulturpessimismus və ya yeni stoik realizm var. Maraqlıdır ki, bu yanaşma, hər gün texnologiyada və elmdə möcüzlərin yarandığı bizim əsrimizdə varlığını davam etdirir. Ancaq, artıq bildiyimiz kimi, çağdaş proqresin bədəli adətən dağıntılar olur, məsələn, təbiətə və ekoloji sistemə vurduğumuz, bərpası qeyri-mümkün zədələr; inkişaf həmişə yoxsulluğun azalmasına töhfə vermir, olsun ki, daha çox ölkələr, siniflər və xalqlar arasındakı bərabərsizlik uçurumunu böyüdür.

Post-mədəniyyət “insanı insanlaşdıran humanitar elmlərdir” mifini dağıtdı. Xeyli optimist pedaqoqun və filosofun inandığı kimi, hamıya əlçatan olan liberal təhsil çağdaş demokratiyalarda proqres, sülh, azadlıq və fürsət bərabərliyinin gələcəyi üçün zəmanətdir – tezisi özünü doğrultmadı: “…əsasən humanitar və dəqiq elmlərin öyrənildiyi kitabxanalar, muzeylər, teatrlar, universitetlər, tədqiqat mərkəzləri kimi yerlər konsentrasiya düşərgələrinin yanında inkişaf edə bilər.” Cəmiyyətdə olduğu kimi insanlarda da bəzən yüksək mədəniyyət, həssaslıq və intellekt cəllad, yaxud qatil fanatizmiylə birgə mövcud ola bilir. Haydegger nasist idi, ancaq o, ölüm düşərgəsinə bir qulaq məsafəsində ola-ola dil fəlsəfəsi haqqındakı möhtəşəm əsərini yazmışdı:“Haydeggerin qələmi də dayanmadı, şüuru da korşalmadı.”

Post-mədəniyyətin stoik pessimizmində bir vaxtlar müəyyən fərqliliklər və iyerarxik dəyər strukturları tərəfindən təmin olunan təhlükəsizlik artıq sıradan çıxıb: “Bölünmə xətti ali olanı adidən, böyük olanı kiçikdən ayırırdı; sivil olanı geridəqalmış primitivizmdən, təhsilli olanı cahildən, sosial imtiyazları olanı itaətkardan, səriştəli olanı xamdan, kişiləri qadınlardan ayırırdı. Və hər dəfə aradakı “olanı” daha “üstün” demək idi. Bu fərqlərin sıradan çıxması çağdaş mədəniyyətin ən bariz cəhətidir.“

Bəzən “əks-mədəniyyət” də adlandırılan post-mədəniyyət, mədəniyyəti elitist olmaqda, sənəti, ədəbiyyatı və elmi, ənənəvi şəkildə, siyasi mütləqiyyətçiliklə əlaqə saxlamaqda ittiham edir:“Yüksək humanizm cəmiyyətin əzilən kütlələrinə nə fayda verdi? Barbarlıq gələndə bunun nə faydası var?”

Stayner son fəsillərdə çox pessimist bir mənzərə təsvir edir, soruşur ki, heç bir etibarlılığı qalmayan ənənələr akademik mühitə həbs olacaqsa, mədəniyyət necə inkişaf edəcək: “Poeziya, dini düşüncə və incəsənət artıq öz təbiiliyindən uzaqlaşaraq mütəxəssislərin ixtiyarına keçib.” Əvvəllər aktiv həyat olan şeylər artıq arxivin süni dünyasına çevriləcək. Daha da pisi, mədəniyyət, Staynerin “sözdən uzaqlaşma” dediyi şeyə qurban gedəcək (artıq qurban gedib). Ənənəvi şəkildə“dilə gətirilən, əzbərlənən və yazılan diskurs şüurun əsasını təşkil edirdi.” İndi söz get-gedə obraza təslim olur. Və musiqiyə təslim olur, yəni rokun, popun və folkun geniş əhatə dairəsi yaratdığı “yeni nəsillərin universal dialektinə”, yazı, təhsil və şəxsi ünsiyyətin “artıq kəskin bir vibrato meydançasında” baş tutduğu dünyaya. Mədəniyyətimizin bu cür “musiqiləşməsi” beynimizə, əqli bacarıqlarımıza necə təsir edəcək?

Stayner sözün davam etməkdə olan tənəzzülündən bəhs etməklə yanaşı, həmçinin, təbiət və ekologiyaya olan marağın, xüsusilə riyaziyyat və təbiət elmlərindəki ağlasığmaz inkişafın dövrümüzün xarakterik xüsusiyyəti olduğunu – bunların insan həyatının, ətraf aləmin, molekulyar və ulduzlararası fəzanın gözlənilməz cəhətlərini ortaya çıxardığını, insan beyni və davranışını dəyişdirəcək, idarə edəcək metodlar yaratdığını da vurğulayır. Eliotun öz əsərində məxsusi olaraq bəhs etdiyi “kitab” mədəniyyəti öz həyatiliyini itirir və klassik humanitar elmlərdən –  ivrit, yunan və latın – demək olar ki, tamamilə ayrılaraq çağdaş mədəniyyətin ucqarına çəkilir; humanitar elmlər isə hermetik jarqonları, yorucu erudisiyası və çox vaxt yanlış nəzəriyyələri ucbatından əlçatmaz olan mütəxəssislərin sığınacağına çevrilir.

Stayner essesinin ən mübahisəli hissəsində belə iddia edir: postmodern cəmiyyət bütün mədəni kişilərdən və qadınlardan riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə təməl biliklər tələb edir ki, onlar kimya, fizika və astronomiyanın bütün sahələrində elmin əldə etdiyi və hələ də davam edən, çox vaxt elmi-fantastik ədəbiyyatın cəsur tapıntıları qədər ağlasığmaz və diqqətəlayiq ixtiralarını başa düşsünlər. Bu tezis, Staynerin öz essesində tənqid etdiyi tezislər qədər utopikdir, çünki yaxın keçmişdə təsəvvürə belə gəlməzdi ki, çağdaş Piko della Mirandola dövrün bütün informasiyasını qavrasın, bu gün bu, Staynerin heyran olduğu, sonsuz məlumat yığmaq imkanı olan kompüterlər üçün belə çətindir. Bəlkə də, bizim əsrimizdə mədəniyyət artıq qeyri-mümkündür, ancaq bunun səbəbi Staynerin vurğuladıqları deyil, çünki mədəniyyət ideyasının özü heç vaxt müəyyən bilik miqdarını yox, daha çox müəyyən keyfiyyəti və həssaslığı ifadə edir. Staynerin digər esseləri kimi, bu esse də sağlam zəmindən başlayır və cəsur intellektual mühakimələrlə yekunlaşır.

Staynerin essesindən bir neçə il qabaq, 1967-ci ilin noyabrında, Parisdə, Gi Debor “Tamaşa cəmiyyəti” adlı kitabını çap etdirdi. Kitabın adı mənim esselər kitabımın alt başlığına bənzəyir, hərçənd o, mədəniyyətə başqa cür yanaşır. Gi Debor özü özünü yetişdirmiş, radikal avanqard fikir adamı, aktivist və 1960-cı illərin əks-mədəniyyət hadisələrinin carçısı idi; o, Marksın 1844-cü ildə yazdığı “İqtisadi və fəlsəfi əlyazmalar”da “özgələşmə” adlandırdığı, inkişaf etmiş kapitalist cəmiyyətlərdə istehlakçıların həyatında mərkəzi yeri tutan və bütün digər mədəni, intellektual və ya siyasi reallıqları kölgədə qoyan əmtəə fetişizminin yaratdığı vəziyyətə “tamaşa” deyir. Hazır məhsulların təşnəliklə satın alınması əmtəə istehsalını aktiv şəkildə genişləndirir və fərdlərin “nəsnələşməsinə”, əşyaya çevrilməsinə gətirib çıxarır. Kişilər və qadınlar dəbin və reklamların onlara yüklədiyi, əksəriyyəti yararsız, yaxud lazımsız olan əşyaların aktiv istehlakçısına çevrilirlər, bu da onları sosial, mənəvi, hətta insani qayğılardan uzaqlaşdırır, təcriddə saxlayır və onların başqalarına, öz siniflərinə və özlərinə qarşı şüurunu o qədər zədələyir ki, məsələn, özgələşmə yoluyla “deproletariatlaşmış” proletariat artıq hakim sinifə qarşı heç bir təhlükə, yaxud müxalifət formasını təmsil etmir.

Gənc Marksın yetkinlik dövründə inkişaf etdirə bilmədiyi bu ideyalar Deborun bizim dövrümüzlə bağlı nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir. Onun əsas tezisi budur ki, kapitalizmin zəfər çaldığı və fəhlə sinfinin (ən azı müvəqqəti) məğlub olduğu çağdaş sənaye cəmiyyətində özgələşmə – yalanın həqiqətə çevrilən illüziyası – ictimai mövcudluğu ələ keçirərək onu elə bir tamaşaya çevirib ki, hər cür spontan, həqiqi və original olan (bəşəri həqiqət) sünilik və yalanla əvəzlənib. Bu dünyada əşyalar  – mallar – həyatın həqiqi nəzarətçisinə, kişilərin və qadınların xidmətində durduqları əfəndiyə çevrilib, beləcə, bu malları istehsal edən maşınlar və sənaye sahiblərini varlandıran istehsal prosesi zəmanət altına alınıb. Debor belə deyir: “Tamaşa – çağdaş cəmiyyətdə illüziyanın ən effektiv diktaturasıdır.”

Debor digər sahələrdə marksist nəzəriyyəyə xeyli azadlıq versə də, sinfi mübarizə kimi tarix nəzəriyyəsini, kapitalizmin nəticə kimi kişilərin və qadınların “nəsnələşdirməsi” kanonik həqiqət sayır, belə ki, kapitalizm fasiləsiz şəkildə böyüyən industrial əmtəə bazarını davam etdirmək üçün süni ehtiyaclar, dəblər və arzular yaradır. Abstrakt və fərdi olmayan üslubda yazılmış bu kitab doqquz hissədən, 221 cümlədən ibarətdir, bu cümlələrin bəzisi aforizm qədər qısadır və heç biri konkret nümunə göstərmir. Yazısı həlməşik olduğu üçün bəzən arqumentlərini anlamaq çətinləşir. Xüsusilə, sənət və ədəbiyyatla bağlı kulturoloji mövzuları nətərgəldi işləyib. Debor öz tezisində, klassik marksizmə sadiq qalaraq, ictimai mövcudluğun əsasını istehsal münasibətlərinə söykənən üst-quruma müncər edir ki, bu da iqtisadi, fəlsəfi və tarixi yöndədir, mədəni istiqamətdə yox.

Bütün bunlarla yanaşı, sözügedən esse mədəniyyət sferasına da fokuslanır; belə ki, mədəniyyət, sosial-iqtisadi həyatın bəsit bir epifenomeni kimi yox, ictimai varlığın digər üzvləriylə qarşılıqlı əlaqədə olan və adətən eləcə əksolunma kimi yox, daha çox sosial, iqtisadi, siyasi, hətta dini hadisələrin qaynağı olan muxtar reallıq kimi başa düşülür.

Deborun kitabında mənim essemdə araşdırdığım mövzularla üst-üstə düşən bəzi intiutiv məqamlar və proqnozlar var, məsələn, həyatın təmsillə əvəz olunması, həyatın özü özünün tamaşaçısına çevrilməsi insan varlığını yoxsullaşdırır ideyası (30-cu cümlə) Bundan başqa, həyatın artıq yaşanmadığı, daha çox təsəvvür edildiyi mühitdə insanlar, eynilə səhnədə və ya ekranda saxta həyatları canlandıran aktyorlar kimi, başqasının həyatını yaşayır iddiası: “Həqiqi istehlakçı get-gedə illüziyaların istehlakçısına çevrilir.” (47-ci cümlə) Bu dəqiq müşahidə Deborun kitabı çap olunandan sonrakı illərdə tamamilə öz təsdiqini tapdı.

Debor iddia edir ki, bu proses istehlakçıların seçə biləcəyi malların say artımı və azadlığın sıradan çıxması ucbatından bizi“müasir cəmiyyətdə hökmranlıq edən” mənasızlıq duyğusuna gətirib çıxarır, çünki baş verən hər hansı sosial və ya siyasi dəyişiklik insanların azad seçimi ilə yox, “iqtisadi sistemlə, kapitalizmin dinamikası” ilə müəyyən edilir.

“Soyuq yuxu” dediyi strukturalizmdən uzaq duran Debor əlavə edir ki, tamaşa cəmiyyətinə tuşlanmış hər hansı tənqid yalnız onun mövcud olmasına imkan verən şərtlərin “praktik” tənqidi kimi mümkündür: tamaşa cəmiyyətini dağıdacaq inqilabi fəaliyyət mənasında praktik (203-cü tezis). Bu baxımdan onun arqumentləri mənimkilərlə daban-dabana ziddir.

Son illərdə aparılan xeyli araşdırma kapitalizmin və bazarın qloballaşması, həmçinin, texnologiya sahəsindəki fövqəladə inqilab kontekstində çağdaş mədəniyyətin başlıca xüsusiyyətlərini təyin etməyə yönəlib. Bu araşdırmaların içində ən kəskinlərdən biri Jil Lipovetski və Jan Serruanın “Dünya-mədəniyyəti: yönünü itirmiş cəmiyyətə cavab” (La cultura-mundo: Respuesta a una sociedad desorientada) əsəridir. Bu əsərdə belə bir ideya irəli sürülür ki, hal-hazırda bazar qüvvələrinin və elmi-texniki inqilabların (xüsusilə kommunikasiya sahəsində) sərhədləri get-gedə bulanıqlaşdırması nəticəsində, tarixdə ilk dəfə beş qitədə icmaların və ayrı-ayrı fərdlərin bölüşdüyü müəyyən mədəni dəyərlərə, müxtəlif ənənə, inanc və dillərə baxmayaraq, oturuşmuş qlobal mədəniyyət (dünya-mədəniyyəti) hamılıqla bölüşdürülməsi mümkün dəyərlər yaradıb. Bu mədəniyyət əvvəllər “mədəniyyət” kimi müəyyən edilən məhfumdan fərqli olaraq, artıq elitar, erudit və müstəsna yox, həqiqi “kütləvi mədəniyyət”dir:

“Hermetik və elitist avaqard hərəkatların diametral əksi olan kütləvi mədəniyyətin məqsədi odur ki, mümkün qədər geniş kütləyə xitab etsin, mümkün qədər çox istehlakçını əyləndirsin. Onun məramı – hər hansı xüsusi təhsilə və ya müəyyən biliklərə istinad ehtiyac olmadan, hamı üçün asan, əlçatan bir qaçış təmin etmək, əyləndirmək və həzz verməkdir. Mədəniyyət sənayelərinin ixtira etdiyi şey kütləvi bazar əşyasına çevrilmiş mədəniyyətdir. “

Müəlliflərin fikrincə, bu kütləvi mədəniyyət görüntünün və səsin sözə üstünlüyünə əsaslanır. Kino sənayesi, xüsusilə Hollivud, filmləri “qloballaşdıraraq” bütün ölkələrə yayır və hər yerdə bütün sosial qrupları əhatə edir, çünki populyar musiqi və televiziya kimi, bu filmlər də hamı üçün əlçatandır və xüsusi hazırlıq tələb etmirlər. Bu proses kibernetik inqilab, sosial şəbəkələrin yaranması və internetin hər yana yayılması ilə daha da sürətlənib. İnformasiya təkcə bütün əngəlləri aşaraq hamı üçün əlçatan olmadı, həm də kommunikasiya, sənət, siyasət, idman, din və s. sahələrdə kiçik ekranın dəyişdirici effekti hiss edildi: “Ekran dünyası mədəniyyətin məkan-zamanını, sinxronluğunu və requlyarlığını parçaladı.”

Bütün bunlar, əlbəttə, düzdür. Lipovetski və Serruanın “dünya-mədəniyyəti” və ya kütləvi mədəniyyət adlandırdıqları şeyin (məsələn, bura lüks əşyaların “brend mədəniyyəti”ni də daxil edirlər) tam şəkildə mədəniyyət olub-olmaması, yaxud bir yandan Vaqnerin operasından, Nitsşenin fəlsəfəsindən, digər tərəfdən Alfred Hiçkokun və Con Fordun (ən sevdiyim rejissorlardan ikisi) filmlərindən və Koka-Kola reklamlarından bəhs edərkən nəyin nəzərdə tutduqları tam aydın deyil. Bəli, onlar deyərdilər ki, hər iki kateqoriya da mədəniyyətdir; halbuki məncə, bu ikinci kateqoriyanı birincisindən fərqli şeyə çevirən bir dəyişiklik, yaxud hegelçi bir keyfiyyət sıçrayışı baş verib.

Üstəlik, “La cultura-mundo”nun (dünya-mədəniyyətinin) bəzi iddiaları çox şübhəlidir: məsələn, bu yeni kütləvi mədəniyyətin planetar miqyasda ifrat fərdiyyətçiliyə təkan verməsi fikri. Məncə, tam əksinədir: hal-hazırda reklam və modanın mədəniyyət məhsullarını formalaşdırma və tanıtma metodları öz başına bu məhsulların nəyini sevdiklərini, nəyinə heyran olduqlarını, yaxud nəyini xoşagəlməz, fırıldaq və qorxulu hesab etdiklərini müstəqil şəkildə mühakimə edə bilən azad şəxsiyyətlərin formalaşmasına əngəl törədir. Mədəni dünya individuallığı təşviq etmək əvəzinə, onu konkretlikdən və iradə azadlığından məhrum edir, onu yemək zənginə reaksiya verən Pavlovun itləri kimi, şərti reflekslə, sürü psixologiyası ilə dominant “mədəniyyətə” kökləyərək boğur.

Lipotevski və Serruanın şübhəli görünən başqa bir fikri isə odur ki, milyonlarla turist, Luvr, Akropolis və Siciliyadakı yunan amfiteatrlarını ziyarət etdiyi üçün mədəniyyət öz dəyərini itirməyib və hələ də “böyük legitimliyə” sahibdir. Elə bil, müəlliflər görmürlər ki, böyük muzeylərə və klassik tarixi abidələrə bu kütləvi səfərlər “yüksək mədəniyyətə” (öz terminləridir) olan həqiqi maraqla bağlı deyil, daha çox bəsit snobizmdir, çünki bu yerləri ziyarət etmək ideal postmodern turistin öhdəliklərindən biridir. Bu ziyarətlər klassik keçmişə və onun sənətinə olan marağı stimullaşdırmaq əvəzinə, hər cür ciddi analizin və tədqiqatın yerini tutur. Sürətli bir nəzər bəs edir ki, insanlar mədəni vicdanlarının təmiz olduğuna inansınlar. “Əyləncə axtarışında” baş tutan bu turistik ziyarətlər muzeylərin və abidələrin həqiqi mənasını zədələyir, onları ideal bir turistin digər məsuliyyətləri ilə eyni səviyyəyə endirir: İtaliyada makaron yemək və tarantella rəqsi etmək, Əndəlüsdə flamenko və kante hodonu alqışlamaq, ilbizin dadına baxmaq, Parisdə Luvr və Foli-Berceri ziyarət etmək.

2010-cu ildə Parisdəki “Flammarion” nəşriyyatı Frederik Martelin “Meynstrim” adlı kitabını çap etdi. Bu kitab göstərir ki, Lipovetski və Serruanın dedikləri “yeni mədəniyyət” və ya “dünya-mədəniyyəti” müəyyən mənada əsrimizin çılğın burulğanında nəzarətdən çıxaraq artıq keçmişdə qalıb. Martelin kitabı, təxminən, yarım əsr əvvəl hər yerdə mədəniyyət kimi başa düşülən şeyin yerini tamamilə tutan “əyləncə mədəniyyəti”nin təsviri baxımından həm valehedici, həm də qorxuludur. “Meynstrim” – mahiyyətcə, iddialı kitabdır, belə ki, o, qloballaşma və audio-vizual inqilab nəticəsində, dil, din və ənənələri əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif olsa da, beş qitədəki insanlara artıq əlçatan şeylə bağlı dünyanın müxtəlif yerlərində, yüzlərlə insandan götürülmüş müsahibələrə əsaslanır.

Martelin tədqiqatı kitablardan bəhs etmir – bir neçə yüz səhifənin içində adı çəkilən yeganə kitab Den Braunun “Da Vinçi şifrəsi”dir, adı çəkilən yeganə yazıçı isə kino-tənqidçi Polina Keyldir – bu araşdırma rəsm və heykəltaraşlıq, klassik musiqi və rəqs, fəlsəfə və ya ümumən humanitar elmlər haqqında da deyil. Bunların əvəzinə, kitab ancaq filmlər, televiziya proqramları, video oyunları, manqa, rok, pop və rep konsertlərindən, planşetlərdən və onları tanıdan, yayan “yaradıcı sənayelərdən” bəhs edir: yəni keçmiş mədəniyyətin yerinə keçən, əksər insanların həzz aldığı əyləncələrdən.

Müəllif bu dəyişikliyi ona görə təqdir edir ki, kütləvi mədəniyyət əvvəllər mədəniyyət üzərində monopoliyaya sahib olan kiçik bir azlığın mədəni həyatını silib süpürdü; onu demokratikləşdirərək hamıya çatımlı etdi, buna görə də onun fikrincə, bu yeni mədəniyyətin məzmunu həm müasirliyə, həm də əsrimizin böyük elmi və texnoloji ixtiralarına ideal şəkildə uyğun gəlir.

Martelin topladığı hesabatlar və müsahibələr, öz təhlilləri ilə birlikdə, həm öyrədicidir, həm də sosiologiya və fəlsəfə tədqiqatlarının indiyə qədər izah etməyə cürət etmədiyi reallığı xeyli yaxşı təmsil edir. Bəşəriyyətin mütləq əksəriyyəti mədəniyyətin cövhəri olan intellektual, bədii və ədəbi fəaliyyətlərin heç birinə dəxli olmayan, bir vaxtlar mədəni insanların populyar əyləncə kimi barmaqarası baxdıqları mədəniyyət formalarından başqa heç nəyə yaxın durmurlar, yaratmırlar və dəyər vermirlər. Sözügedən keçmiş mədəniyyət indi ölüdür, ancaq o, meynstrimə heç biri təsiri olmadan, hələ də kiçik icmalarda öz varlığını davam etdirir.

Keçmişdəki mədəniyyətlə indiki əyləncələr arasındakı əsas fərq odur ki, birincinin məhsulları indiki zamanı aşıb keçməyə, duruş gətirməyə, gələcək nəsillər üçün diri qalmağa çalışırdılar, ikincinin məhsulları isə tort və ya pop-korn kimi, dərhal istehlak edilmək və yox olmaq üçün yaradılır. Tolstoy, Tomas Mann, daha da çox Ceyms Coys və Folkner elə kitablar yazırdılar ki, ölümə qalib gəlsinlər, müəlliflərindən daha uzun yaşasınlar, gələcəkdə də oxucuları cəlb etsinlər, ovsunlasınlar. Braziliyanın sabun operası serialları, Bollivud filmləri və Şakiranın konsertləri performans müddətindən artıq mövcud olmağa çalışmır. Onlar yoxa çıxırlar və yerlərini başqasına, eyni dərəcədə uğurlu və ötəri olana verirlər. Mədəniyyət – əyləncədir indi, əyləndirməyən şey mədəniyyət sayılmır.

Martelin araşdırması göstərir ki, bu, tarixdə ilk dəfə baş tutan qlobal bir fenomendir, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin ənənələri, inancları, yaxud idarəetmə sistemləri nə qədər fərqli olur-olsun; aydın məsələdir ki, hər ölkədə və cəmiyyətdə filmlər, seriallar, mahnılar, manqa, animasiya və s. bağlı müəyyən detal və çalar fərqi daşıyacaq.

Bu yeni mədəniyyətin kütləvi industrial istehsala və kommersiya uğuruna ehtiyacı var. Qiymət və dəyər arasındakı fərq yoxa çıxıb; artıq ikisi də eyni şeydir, qiymət dəyəri udub, üstündən də su içib. Uğurlu olan və satılan yaxşı sayılır, uğursuz olan və ya publikaya çatmayan isə pisdir. Onun üçün yeganə dəyər – kommersiya dəyəridir. Köhnə mədəniyyətin yoxa çıxması ilə köhnə dəyər konsepsiyası da sıradan çıxdı. Mövcud olan yeganə dəyər – bazarın diqtə etdiyidir.

Tomas Eliotdan Frederik Martelə qədər mədəniyyət ideyasının başına tədrici təkamüldən daha çox şey gəlib: o, əvəzinə keçdiyi şeydən çox cüzi şey daşıyan yeni bir reallığın meydana çıxdığı travmatik bir dəyişikliyə məruz qalıb.

Tərcümə etdi: Qismət