Daha.az Xulio Kortasarın 1980-ci ildə Kaliforniya Universitetində oxuduğu ədəbiyyat mühazirəsini ixtisarla təqdim edir.
(…) İstəyirəm ki, indi istifadə edəcəyim üç sözdən qorxmayasınız, çünki onları niyə istifadə etdiyi başa düşdükdən sonra, əslində, çox sadə olduqlarını görəcəksəniz. İnanıram ki, yazıçılıq həyatım boyunca çox konkret olan üç mərhələdən keçmişəm: Estetik (sözlərdən birincisi budur) adlandırdığım birinci mərhələ, Metafizik dediyim ikinci mərhələ və indiyə qədər davam edən üçüncü mərhələdir ki, bunu Historik (Tarixi) adlandırıram. Yazıçılıq fəaliyyətimin üç mərhəsiylə bağlı indi deyəcəklərimdən sonra aydınlaşacaq ki, niyə məhz bu sözləri seçmişəm, onlar bir-birimizi anlamağı necə asanlaşdırır və nə üçün bu sözlərə bir filosofun metafizikadan bəhs edərkən büründüyü ciddiyyətlə yanaşmamalıyıq.
Az qala, hamısı ölkəmin paytaxtı Buenos-Ayres əsilli olan, Argentina orta sinfinə mənsub, təhsilləri, keçmişləri və şəxsi seçimləri baxımından özlərini çox gənc yaşdan ədəbi yaradıcılığa həsr edən, ədəbiyyatla hər şeydən əvvəl məhz ədəbiyyat üçün məşğul olan yazıçılar nəslindən gəlirəm. Məktəb yoldaşlarımla, eləcə də məktəbi bitirdikdən sonra dostluğumuz davam edənlərlə baş tutan söhbətlərimizi çox yaxşı xatırlayıram; necəsə hamımız yazmağa başladıq, bəzilərimizin yazdıqları çap da olundu. Özümü və dostlarımı xatırlayıram, hamımız çox dərin estetik qayğılar daşıyan, ədəbiyyata estetik, poetik dəyərlərlə, hər cür mənəvi təbəddülatlarla fokuslanan argentinalı (Buenos-Ayreslilər üçün istifadə edilən təbirlə desək, portenos) cavanlar idik.
Bu terminləri istifadə etmirdik, nə olduqları bilmirdik, amma indi çox dəqiq şəkildə dərk edirəm ki, ilk oxuculuq və yazıçılıq illərimi “estetik” kimi təsnif etməyə haqqım var. O vaxtlar ədəbiyyat bizim üçün həm əlimiz çatan ən yaxşı kitabları oxumaq idi, həm də gözlərimizi gah məhşur ədəbi modellərə, gah da son dərəcə zərif və stilistik mükəmməlik idealına dikərək yazmaq idi. Mən və yaşıdlarım fərqində deyildik ki, ətrafımızdakı tarixin həmişəkindən daha dramatik dövrünün nə qədər astanasında və kənarındayıq, çünki biz o tarixi də məsafəli şəkildə, mənəvi uzaqlaşmayla dərk edirdik.
İspaniya xalqının Frankoçuluğun yüksəlişi qarşısında canla-başla mübarizə apardığı və axırda məğlub olduğu vətəndaş müharibəsini Buenos-Ayresdə, təbii ki, çox uzaq məsafədən hiss etdim; eynilə, 1939-1945-ci illər arasındakı İkinci Dünya müharibəsini Buenos-Ayresdə keçirdiyim kimi. Dostlarım və mən o müharibələri necə keçirdik?
Birincisində hamımız möhkəm İspan Cumhuriyyəti tərəfdarı, sərt Franko əleyhdarıydıq; ikincisində isə bütövlükdə müttəfiq dövlətlərin yanında və mütləq surətdə nasisizmin qarşısındaydıq. Yaxşı bəs, bu seçimlər nəyə əsaslanırdı? Qəzet oxumağa və müharibə cəbhələrində baş verənlərlə maraqlanmağa; ehtimali əks-düşüncəlilər, ehtimalı tərəf-müqabilləri qarşısında baxış bucaqlarımızı müdafiə etdiyimiz kafe söhbətlərinə.
Bir hissəsini təşkil etdiyim, bəzən özü də başqa bir neçə qrupun bir hissəsini əmələ gətirən o balaca qrupun heç vaxt ağlına belə gəlmədi ki, argentinalılar və fərdlər kimi İspaniya Müharibəsinin birbaşa bizə də dəxli var; Argentina tərəfsiz ölkə olsa da, İkinci Dünya Müharibəsinin bizə də aiddiyyəti olduğu heç vaxt ağlımıza gəlmədi. Bir insan kimi yazıçının missiyasının təkcə şərhdən və ya savaşan tərəflərdən birinə eləcə simpatiya bəsləməkdən daha ötəyə keçməli olduğunun qəti fərqinə varmadıq.
Özümə və aid olduğum ictimai sferadakı hamıya tuşlamağa gücüm çatan bu qəddar özünütənqid həmin dövrdəki ilkin ədəbi yaradıcılığımı böyük hissəsini müəyyənləşdirdi: avropalı və ya argentinalı bir yazıçının diqqətəlayiq bir romanı, yaxud bir hekayə kitabının nəşr olunmasının bizim üçün böyük əhəmiyyət daşıdığı bir dünyada – mümkün olan ən yüksək ədəbi səviyyəyə çatmaq üçün əlimizdəki hər şeyi – bütün qaynaqlarımızı, bütün biliyimizi verməli olduğumuz bir dünyada yaşayırdıq. Estetika bir problem idi, estetika bir çözüm idi; biz bədii yaradıcılığa ədəbiyyatın özündən ötrü, bədii məhsullarından ötrü dəyər verirdik, yazıçı olsun-olmasın, bir insanın içində hərəkət etdiyi geniş konteksti (Orteqa i Qasset olsa, “şərait” deyərdi) əmələ gətirən xeyli elementdən biri olduğu üçün yox.
Hər halda ədəbi yaradıcılığımın və tarix hissimin hələ tam şəkildə formalaşmadığı o dövrdə belə bir şey mənə ədəbiyyatın (ən obrazlı fantastik növ də daxil olmaqla) təkcə mütaliədə, kitabxanalarda və kafe söhbətlərində olmadığını pıçıldadı. Buenos-Ayresdə əşyalarla, küçələrlə, bir şəhərdə yazıçı üçün daimi, dəyişkən və möhtəşəm bir səhnə yaradan hər şeylə təması çox cavan yaşdan hiss etdim.
Bir yandan Xorxe Luis Borxes kimi bir adamın o dövrdə çap olunan əsərləri mənim və dostlarım üçün bir ədəbi cənnəti, dilimizin o an üçün maksimum potensialını ifadə edərkən, digər tərəfdən mən başqa yazıçıları da çox erkən yaşda kəşf etmişdim: burada onlardan təkcə birini – Roberto Arlt adlı bir yazıçını yad edəcəyəm; Borxesə baxanda daha az tanınmışdı, çünki çox cavan öldü və tamamilə Buenos-Ayres dünyasına məhkum olmuş əsərlərini tərcümə etmək çox çətindir. Estetikaya meyilli dünyagörüşüm məni bir yandan Borxes kimi yazıçılara heyranlıq bəsləməyə çəkirdi, digər tərəfdən gözlərimi Roberto Arltın hekayələrində və romanlarında qarşıma çıxan xalq dilinə, küçə jarqonu “lunfrado”ya çevirməyi də bilirdim. Bax buna görə yaradıcı mərhələlərimdən bəhs edərkən, onları qətiyyən bir-birindən kəskin xəttlərlə ayrılmış şeylər kimi başa düşməyin: mən o dövrdə estetik və ya estet bir dünyagörüşünün içində yaşayırdım, amma deyəsən elə o vaxtlarda o biri tərəfdən gələn və bəhrəsini vermək üçün hələ öz vaxtını gözləyən elementlər ovucumun, ya da fantazimayın içində çoxdan öz yerlərini tutmuşdular. Avropada yaşamağa başlayanda bunu yavaş-yavaş içimdə hiss etdim.
Başlanğıcda nəyi niyə etdiyimi çox da yaxşı bilmədən, özümü bir az qəfilliyin, silsilə təsadüflərin ağuşuna buraxaraq yazdım: mövzular beynimə eynilə pəncərədən səhvən içəri girən bir quş kimi qəfil gəlirdi. Avropada estetik və xeyli obrazlı hekayələr yazmağa davam etdim, hamısının mövzusu fantastik idi. Fərqində olmadan, yazıçılığımın ilk dövründən fərqlənən mövzularda yazmağa başladım. O illərdə çox uzun, bəlkə də, yazıçılıq həyatımın ən uzun hekayəsini yazdım. Vaxtı gələndə barəsində detallı şəkildə danışacağımız “Təqibçi” – içində heç bir fantastik ünsür olmasa da, bu mətndə mənim üçün çox əhəmiyyətli bir şey vardı: içində insani bir varlıq, qanlı-canlı bir xarakter, əzab çəkən, xəyal quran, özünü ifadə etmək üçün çırpınan və həyatı boyunca onu təqib edən bir taleyin altında əzilib ölən bir cazmen var. (Onu oxuyanlar hekayədə Çarli Parkerdən bəhs etdiyimi və ona Conni Karter adını verdiyimi bilirlər.) O hekayəni yazıb bitirəndə və ilk oxucusu olanda, necəsə bir orbitdən çıxıb başqa bir orbitə keçməyə çalışdığımı hiss etdim.
Artıq maraq dairəmin mərkəzində xarakter vardı, halbuki Buenos-Ayresdə yazdığım hekayələrdə xarakterlər fantastika ortaya çıxsın deyə ona xidmət edən epizodik qəhrəmanlar kimiydilər; o hekayələrdəki müəyyən xarakterlərə qarşı simpatiya və ya sevgi hissim olsa da, bu, çox şərtiydi: mənim üçün əsas əhəmiyyətli olan hekayənin mexanizmi, elementlərin estetikası, bunların gözəl, sehrli və pozitiv tərəfi olacaq hər şeylə birgə ədəbi sintez idi. Parisdəki böyük tənhalığımda, elə bil Conni Karter personajında – qara tale tərəfindən təqib edilən və donquldanmalarını, monoloqlarını və təşəbbüslərini həmin hekayə boyunca uydurduğum o zənci musiqiçidə – qəfil bir doğmamı kəşf etməyə başlamış kimi oldum.
Doğmamla (elə bilirəm, bu sözü istifadə etməyə haqqım çatır) o ilk təmas, birbaşa bir insandan digərinə, bir nəfərdən xarakterlərin çoxluğuna gedib çıxan o ilk körpü məni həmin illərdə hekayə və romanlarda tapılması mümkün psixoloji mexanizmlərlə, bir insan övladının ağlı ilə həsssalığının birləşdiyi və onun davranışlarını, həyatdakı oyunlarını, bütün münasibətlərini və əlaqələrini, həyat, sevgi, ölüm, tale dramlarını, bir sözlə, onun həyat hekayəsini müəyyənləşdirən macəranı kəşf etməyə və bu yöndə irəliləməyə (ki, bu da nəticə etibarilə ədəbiyyatın ən sehrli tərəfidir) get-gedə daha çox sövq etdi. Təsəvvür etdiyim xarakterlərin psixologiyası haqqında dərinləşməyi get-gedə daha çox arzulayarkən, beynimdə əmələ gələn bir neçə sual iki romana çevrildi, çünki hekayələr heç vaxt, ya da, az qala, heç vaxt problematik olmurlar: problemləri işləmək romanların işidir, onlar haqqında baş sındırır və həll yolu axtarırlar. Roman yazıçının özünə qarşı apardığı böyük savaşdır, çünki onun içində bəşəri taleyin başlıca oyunlarının toqquşduğu bütöv bir dünya, bütöv bir kainat var; burada bəşəri tale terminindən istifadə edirəmsə, bunun səbəbi odur ki, çox keçməmiş psixoloji romanlar, ya da psixoloji hekayələr (onların o qədər gözəl nümunələri var ki!) yazmaq üçün doğulmadığımı dərk etdim. Eləcə bəzi xarakterlərin həyatlarındakı elementləri idarə etmək mənə kifayət etmirdi. Hələ “Təqibçi”də bütün kor-kobudluğuna və cəhalətinə baxmayaraq, Conni Karter “yekun xarakterli” adlandıra biləcəyimiz problemlər üzərində baş sındırır. O həyatı başa düşmür, ölümü də anlamır, niyə musiçiq olduğunu belə bilmir, niyə ifa etdiyi kimi ifa etdiyini, başına gələnlərin nə üçün başına gəldiyini bilmək istəyir.
Bu yoldan gedərək növbəti mərhələmin adını, bir az da yekəxanalıqla, metafizik adlandırdım, yəni bəşər övladıyla bağlı olan yavaş, çətin və əsaslı (çünki mən nə filosofam, nə də fəlsəfəyə yatımlıyam) özünütəhlil, amma bəşər övladı deyəndə təkcə canlı və hərəkətli bir varlıq kimi yox, fəlsəfi mənada insani bir varlıq olaraq, tale olaraq, sirli bir yolayrıcı içindəki bir yol kimi saf-çürük etməkdən danışıram.
Daha yaxşı ad tapa bilmədiyim üçün metafizik adlandırdığım bu mərhələ, xüsusilə, iki roman boyunca davam etdi. Bunlardan birincisi – “Uduşlar” romanı, bir növ, əyləncəliydi; ikincisi başqa bir şey olmaq istədi, o, “Xana-xana oyunu”dur. Birincidə izdihamlı və çeşid-çeşid olan personajlar çoxluğunu ortaya qoymağa, nəzarət və idarə etməyə çalışdım. Texniki bir narahatlığım vardı, çünki bir hekayə müəllifi (hekayə oxucuları kimi çox yaxşı bildiyiniz kimi) texniki səbəblərə görə mümkün qədər kiçik personaj qrupunu idarə edir: yeddi nəfərin ortaya çıxdığı yerdə səkkiz səhifəlik bir hekayə yazıla bilməz, belə ki, səkkiz səhifənin axırına çatanda yeddi nəfər haqqında heç nə bilməmiş oluruq; hekayənin digər bir çox elementdəki kimi (bunu sonra görəcəyik) personajlarda da məcburi bir sıxlıq yaranır. Lakin roman, həqiqətən, açıq oyundur və “Uduşlar”da ənənəvi ölçülərdəki bir kitab içində, müəyyən sayda personajı təqdim etməyə və onların idraki, hissi cilovlarını bir az əlimdə tutmağa müqtədir olub-olmayacağımı görmək istədim, axırda personajları sayanda on səkkiz olduqlarını gördüm. Min bərəkət!
Düzünə qalsa, o roman bir növ stil məşqi, romana keçib-keçməyəcəyimi özümə isbat etməyin metodu oldu. Nəticədə özümə kafi qiymət verdim; qiymətim çox yüksək deyildi, amma imtahandan keçdim. Romanın özünə cazibədarlıq və məna qatacaq kifayət qədər elementə sahib olduğunu düşündüm və orada, hələlik çox kiçik miqyasda, məni tərkinə alan o yeni həvəsə, insanların və kitablardakı xarakterlərin təkcə zahiri psixologiyası ilə kifayətlənməyib, onların bəşəri varlıq kimi, ekzistensiya kimi, tale kimi daha dərin analizinə girişmək həvəsinə qapıldım. Bunun “Uduşlar”dakı əks-sədasını ancaq bir-iki xarakterin bəzi düşüncələrində eskiz şəklində görmək mümkündür.
“Xana-xana” romanını bir neçə ilə yazdım və o əsərə, axtarış və təhlil ilə bağlı qoya biləcəyim hər şeyi qoydum. Romanın mərkəzi xarakteri hamımız kimi hər hansı bir insandır, əslində, çox adi bir kişidir, bayağı deyil, amma xüsusi olaraq heç bir diqqətəlayiq tərəfi yoxdur; bununla yanaşı o kişini (eynilə, “Təqibçi”də Conni Karter kimi) gündəlik həyatı və cari problemləri təhlil etməyə məcbur edən daimi bir darıxmağı var. “Xana-xana oyunu” əsərinin əsas personajı Horasio Oliviyera onu əhatə edən tarixə (siyasi davalar, müharibələr, ədalətsizliklər və təzyiqlərin gündəlik axarına) qarışan bir kişidir və bəzən “mərkəzi açar” deyə adlandırdığı şeyi, artıq təkcə tarixi deyil, həm də fəlsəfi və metafizik olaraq bizim hələlik sonuncu və indiki həlqəsini təmsil etdiyimiz bəşər övladını içindən keçməkdə olduğu tarix yolundan bu günə gətirib çıxaran mərkəzi tanımaq arzusundadır.
Horasio Oliviyeranın (atası kimi) hər hansı fəlsəfi mədəniyyəti yoxdur, sadəcə, özündən dərin darıxmaqlıqdan doğulan sualları soruşur. O, tez-tez özündən, cins olaraq, növ olaraq, mədəniyyətlər məcmusu kimi insanın sülhə, ədalətə və səadətə əvvəl-axır çatmasını yəqinliklə qarantiya etməyən bir yolu tutaraq, təsadüflər, ədalətsizliklər, fəlakələtlərlə dolu, insanın insanın canavarı olduğu, bəzi insanların digərlərinə hücum edərək onları məhv etdiyi, ədalət və ədalətsizliyin çox vaxt poker kartları kimi paylandığı vaxtlardan bugünkü zamanlara gəlib çatmağının necə mümkün olmasını soruşur.
Horasio Oliviyera insanın dərin varlığına toxunan ontoloji ünsürlər ucbatından əndişəli adamdır: Nəzəri olaraq ağlı ilə, potensialı ilə, sahib olduğu bütün müsbət tərəfləriylə müsbət cəmiyyətlər yaratmaq üçün hazırlanmış o varlıq niyə ən axırda bunu bacara bilmir və ya yarımçıq bacarır, yaxud inkişaf edir, amma sonra geri gedir? Sivilizasiyanın inkişaf etdiyi və sonra birdən tənəzzül etdiyi anlar var, Antik Dövrdəki möhtəşəm sivilizasiyaların çöküşünə və məhv olmasına şahid olmaq üçün tarix kitabları ötəri vərəqləmək bəsdir…
Tərcümə edən: Qismət
