Daha.az dünyanın ən qədim dilləri haqqında məlumatları təqdim edir.
Dünya mədəniyyətinin, tarixinin və bəşəriyyətin inkişafının əsas sütunlarından biri də dildir. Dillər sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də xalqların kimliyi, yaddaşı və təfəkkür formasının təzahürüdür. Tarix boyu minlərlə dil yaranmış, bəziləri yox olmuş, bəziləri isə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bəzi dillər minilliklər boyu dəyişməz qalaraq, qədim mədəniyyətlərin ruhunu bu günə daşımaqdadır.
“Ən qədim dil” anlayışı isə fərqli meyarlara əsasən qiymətləndirilə bilər: yazılı mənbələrin tarixi, dilin dəyişməzliyi, müasir istifadə və ya tarixi əhatə dairəsi. Bu yazıda biz dünyanın ən qədim hesab olunan və bu gün də ya yaşayan, ya da tarixi əhəmiyyət daşıyan dilləri araşdıracağıq. Hər bir qədim dilin formalaşma prosesi, inkişaf yolu və bu günə qədər gəlib çatması bəşəriyyətin ortaq irsinin bir hissəsidir. Qədim dilləri öyrənmək sadəcə tarixi faktları bilmək deyil, həm də insan şüurunun təkamülünü anlamağa cəhddir.
Bu məqalədə sizə dünyanın ən qədim dillərindən bəziləri haqqında geniş məlumat təqdim ediləcək. Onların hansı sivilizasiyalara xidmət etdiyini, necə formalaşdığını və bu gün hansı şəkildə yaşadığını birlikdə araşdıraq.
1. Sanskrit dili
Sanskrit dili Hindistanın və bütövlükdə Cənubi Asiyanın qədim mədəniyyətində mühüm yer tutur. Bu dil təxminən 3500 il öncə Hind vadisində formalaşmış və Vedalar – qədim hind dini mətnləri bu dildə yazılmışdır. Sanskrit hind-fars dil ailəsinin əsas sütunlarından biri kimi tanınır. Ən maraqlısı budur ki, sanskrit yalnız yazılı deyil, həm də nitqi təcrübələrdə çox dəqiq struktura malik idi. Bu səbəbdən qədim dövrlərdə onu “mükəmməl dil” kimi də adlandırırdılar. Müasir dövrdə sanskrit artıq gündəlik ünsiyyət dili olmasa da, hind fəlsəfəsində, dini ayinlərdə və klassik ədəbiyyatda geniş şəkildə istifadə olunur. Qədim hind mətnləri, epik poemalar (Ramayana və Mahabharata) məhz bu dildə yazılıb və bu fakt onun tarixi dəyərini daha da artırır. Ən qədim yazılı sanskrit nümunələri eramızdan əvvəl 1500-cü ilə aiddir. Bu dil, həmçinin digər Asiya dillərinə – xüsusilə pali və tibet dilinə təsir göstərmişdir. Sanskritin qrammatikasını ilk dəfə sistemləşdirən Panini adlı alim olmuşdur və onun əsəri bu sahədə hələ də təməl mənbə sayılır.
2. Akkad dili
Akkad dili Mesopotamiya ərazisində yaranmış və eramızdan əvvəl 2500-cü illərdə geniş yayılmışdır. Bu dil dünyanın ilk yazı sistemlərindən biri olan mixi yazı ilə ifadə olunurdu. Akkad dili Şumer dilindən sonra Mesopotamiyada hakim dilə çevrilmiş və uzun müddət dövlət idarəçiliyində, ədəbiyyatda və diplomatik sənədlərdə istifadə olunmuşdur. Akkad dili əsasən iki böyük dialektdə inkişaf etmişdir: Aşşur və Babil. Ən məşhur akkadcə mətnlərdən biri “Gilqamış dastanı”dır – bu dünyanın ilk epik poemalarından biri hesab olunur. Akkad dili həm də digər dillərlə – xüsusilə qədim yəhudi, ərəb və arami dilləri ilə qohumluq əlaqələrinə malikdir. Bu dilin strukturu və lüğəti gələcək semit dillərinin əsaslarını qoymuşdur. Təxminən eramızdan əvvəl 1000-ci illərdən sonra akkadcə tədricən istifadə olunmaz hala gəlmişdir. Bununla belə, bəzi dini və rəsmi mətnlərdə onun izlərinə daha sonrakı dövrlərdə də rast gəlinir. Akkad dili həm tarixi, həm də ədəbi baxımdan misilsiz miras qoymuş dillərdən biridir.
3. Şumer dili
Şumer dili yazılı tarixin bizə məlum olan ilk dilidir. Bu dil eramızdan əvvəl təxminən 3100-cü illərdə Mesopotamiyada – indiki İraq ərazisində danışılan əsas dildir. Şumer dili mixi yazı sistemi ilə yazılmış və çoxsaylı dini, inzibati və ədəbi mətnlər buraxılmışdır. Şumerlər bu yazı sistemini gil lövhələr üzərində həyata keçirirdilər və bu lövhələr bu günə qədər arxeoloji qazıntılarda tapılmaqdadır. Qədim Şumer şəhərləri – Ur, Uruk, Eridu – bu dilin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Şumer dili izolyasiya olunmuş dildir, yəni digər heç bir məlum dil ailəsinə aid deyil. Bu fakt onun necə formalaşdığını və hansı dillərlə əlaqəli ola biləcəyini hələ də müzakirəyə açıq edir. Şumer dili təxminən eramızdan əvvəl 2000-ci illərdə danışıq dili kimi yoxa çıxdı, lakin uzun illər ərzində dini və inzibati mətnlərdə «müqəddəs dil» kimi istifadə olunmağa davam etdi. Şumerlər, həmçinin hüquq, riyaziyyat və astronomiya sahəsində də çoxsaylı mətnlər buraxmış və bu sahələrdə Şumer dilində yazılmış əsərlər gələcək nəsillərə örnək olmuşdur. Bu dilin bəşəriyyətin yazılı yaddaşı baxımından dəyəri ölçüyəgəlməzdir.
4. Qədim Çin dili (Klasik Çin dili)
Qədim Çin dili, yəni Klasik Çin dili min illərlə Çin imperiyasının rəsmi dili olmuşdur. Bu dil eramızdan əvvəl 5-ci əsrdən başlayaraq əsas yazılı ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət etmişdir. Konfutsi və digər böyük Çin filosoflarının əsərləri bu dildə yazılmışdır. Klasik Çin dili çox sıx və məcazlarla zəngin strukturuyla seçilir – bu səbəbdən onu anlamaq və tərcümə etmək çətindir. Bu dil müasir çin dillərinə (xüsusilə mandarinə) böyük təsir göstərmiş və bir çox ifadə bu gün də həmin formasıyla istifadə olunmaqdadır. Çin ədəbiyyatı tarix və fəlsəfəsində klassik çin dilinin rolu əvəzsizdir. Bu dilin qrafik sistemi – Çin heroqlifləri – min illərlə az dəyişmiş formada qalmışdır. Bu da dili yazılı baxımdan davamlı edən nadir xüsusiyyətlərdən biridir. Qədim Çin dili, həm də qonşu mədəniyyətlərə – Koreya, Yaponiya və Vyetnama təsir etmişdir. Müasir dövrdə klassik çin dili əsasən akademik və dini sahələrdə öyrənilir, lakin onun təsiri hələ də dərin şəkildə hiss olunur.
5. Qədim Yunan dili
Qədim Yunan dili Qərb sivilizasiyasının təməlini qoyan dillərdən biri hesab olunur. Bu dil eramızdan əvvəl 9-cu əsrdən başlayaraq yazılı mətnlərdə qarşımıza çıxır. Homerin “İliada” və “Odisseya” əsərləri bu dilin erkən nümunələrindəndir və bu əsərlər Avropa ədəbiyyatının başlanğıcı kimi qəbul edilir. Qədim Yunan dili həm elmdə, həm də fəlsəfədə dominant mövqeyə malik idi. Sokrat, Platon, Aristotel və digər böyük düşünürlər bu dildə yazıb-yaratmışlar. Dilin qrammatikası və sintaksisi çox incə və inkişaf etmiş idi. Latın dili ilə birlikdə qədim yunan dili də Avropa elmi və akademik terminologiyasının əsas mənbəyinə çevrilmişdir. Yunan dilinin klassik forması Bizans dövründə də istifadə olunmuş və sonra müasir yunan dilinə çevrilmişdir. Qədim yunan dili həmçinin xristianlıq tarixində də mühüm rol oynayıb – Yeni Əhdi-Cədid bu dildə yazılmışdır. Bu dilin ədəbi və fəlsəfi irsi bu gün də öyrənilir və bir çox ali məktəblərdə klassik dil kimi tədris olunur.
