Daha.az çilili şair, yazıçı Alexandro Zambra ilə müsahibəni təqdim edir.

Alexandro Zambra ilə bu söhbəti planlaşdıranda ikimiz də onun 2000-ci illərin əvvəlində ədəbiyyat tənqidçisi kimi çalışdığı “Las Últimas Noticias” (LUN) qəzetinin mədəniyyət bölməsinin bir neçə həftə ərzində bağlanacağını bilmirdik. Onun həmin dövrdə tanış olduğu jurnalist Andres Braytvayt, Zambranın son kitabı “Bir Milad Hekayəsi”nin (2023) gizli qəhrəmanıdır. Yazıçı ilə redaktorunun əhvalatından bəhs edən kitabda adlar dəyişdirilsə də, Devid Taytvad adlı redaktor elə Braytvaytın özüdür. “Bir Milad Hekayəsi”nin ön sözünü yazan və qeydləri ilə mətni zənginləşdirən Braytvayt ilə Zambranın səmimi əməkdaşlığından yaranan kitablar arasında “Oxumamaq” (2010), “Sərbəst Kürsü” (2019) və “Literatura infantil” (Uşaq ədəbiyyatı, 2023) də var.

“Las Últimas Noticias” qəzetinin mədəniyyət bölməsinin bağlandığı xəbəri çıxdıqdan iki gün sonra bu söhbəti “Zoom” vasitəsilə həyata keçirdik. LUN Zambranın həftəlik yazılarla ilk dəfə ədəbiyyat müzakirələrinə qoşulduğu qəzet idi. Daha sonra “The Clinic”, “El Mercurio”, “La Tercera” və qısa müddət redaktorluğunu etdiyim “Qué Pasa” kimi bir çox mətbu orqanda yazdı.
Hətta “Qué Pasa”nın bağlandığını ona bildirən şəxs mən idim, 2018-də.

Dieqo Zunyiqa: LUN-da tənqidçi kimi ilk dəfə yazmağa başlamanızdan bəri iyirmi ildən çox vaxt keçib. “Bir Milad hekayəsi”nin nəşri ilə mədəniyyət bölməsinin bağlanması arasındakı təsadüf haqqında nə düşünürsən?

Alexandro Zambra: Əlbəttə, kədərlənirəm. O vaxtlar şöbənin ömrünün sayılı olduğunu düşünsək də, qəribə olan bu qədər uzun müddət davam etməsi idi. Bu, Andres Braytvayta minnətdar olmağım üçün daha bir səbəbdir. O dövr mənim üçün çox dəyərli idi.

DZ: Səncə, qəzetdə yazmaqla ədəbi mətn yazmaq arasında böyük fərq varmı?

AZ: Bəli, qəti olaraq. Məsələn, bir topluda da daha çox uyğunluq, daha çox ardıcıllıq olduğu görünür, lakin bunlar zamanı yaşamağın tamamilə fərqli formalarıdır. Mən planlarımın hüdudlarından kənara çıxmaq üçün yazıram, son tarixlərə bağlı qalmıram, heç vaxt kitab nəşr etməyə məcbur olmamışam və heç vaxt da olmaq istəmirəm. Jurnalistika isə bunun tam əksidir.

DZ: Bir müsahibənizdə haqqında yazacağınız yazıçının bütün kitablarını oxuduğunuzu söyləmişdiniz…

AZ: Bəli, çünki bu, bir fürsət idi, tamamilə özünü həsr etmək lazım idi. Çox şikayət edən biri olmasam da, çətin dövrlər idi və özümü bir az dağınıq, ya da ümidsiz hiss edirdim. Nəhayət, o işi tapanda bir neçə ildir tək yaşayırdım, müvəqqəti işlərdə çalışırdım. Bu işlər xoş xatirələrlə dolu olsa da, mən yalnız ehtiras və həyəcanla verdiyim bəzi qərarları şübhə altına almağa başlamışdım. Bu, mənim ilk “ədəbiyyatla bağlı işim” idi. Və nəhayət, həmişə əskikliyini hiss etdiyim fürsəti əldə etmişdim, çünki Andres Braytvayt kimi biri ilə qarşılaşmaq o qədər də tez-tez baş vermir. O, mənim haqqımda heç nə bilmirdi, sadəcə göndərdiyim tənqid faylını bəyənmişdi, nə oxuduğumu, ya da təhsilimin olub-olmadığını belə soruşmamışdı.

DZ: 25 yaşından bir az böyük idiniz, elə deyilmi?

AZ: Bəli, 26, 27 yaşım vardı. Çox ənənəvi, hələ də olduqca iyerarxik olan bir təhsildən gəlirdim, lakin eyni zamanda bir dəyişiklik hissi və ya dəyişiklik ehtiyacı da var idi, çünki universitet onsuz da işsiz məzunlar yetişdirən bir fabrikə çevrilmişdi. Müəllimlərin çoxu sənə heç bir şey oxumadığını hiss etdirirdi, necə ki, “Unidad Popular” (UP) dövrünü yaşamadığına görə ölkənin tarixindən bəhs edə bilməzdin, eyni şəkildə ədəbiyyatdan da bəhs etməyə haqqın yox idi, çünki heç bir şey oxumamışdın, oxuya da bilməzdin, gənc idin… Bu, ikiqat inkar vəziyyəti idi.DZ: İlk romanınız “Bonsai”də (2006) də bir az bunlardan bəhs edirsiniz, elə deyilmi?

AZ: Bir növ, bəli. O vaxtlar oxuduğumu sübut etmək kimi bir az da absurd vəziyyətdə idim. Əgər oxumamışdımsa – halbuki müasir romanların sadiq bir oxucusu deyildim – geriyə dönərək oxuyurdum. Dərinləşməyə, demək olar ki, özlüyündə bir iddia quran qüsursuz sitatlar tapmağa çalışırdım. Bu, mənim üçün çox əhəmiyyətli idi. Yüksək dərəcədə təsir yaradan, qıcıqlandırıcı və dəqiq şeylər axtarırdım. Hüdudları aşmağa və eyni zamanda bir fərqi – hətta sağlam sayıla biləcək bir xoşagəlməzliyi – görünür etməyə çalışırdım. Həm də üslub… Əsas böyük çətinlik bu idi: darıxdırıcı olmayan, məni də darıxdırmayan və ən əsası mənə aidliyini hiss etdirən cəlbedici bir üslub əldə etmək. Bəlkə də, bunların heç birinə nail ola bilmədim, amma həqiqətən cəhd etdim, and içirəm.

DZ: “Bir Milad hekayəsi”ndə akademik yazı tərzindən hər kəsin oxuya biləcəyi bir dilə keçid prosesi də təsvir olunur. O dövrdə bu iki üslub arasındakı məsafə xeyli böyük idi, elə deyilmi?

AZ: Bəli. Deyəsən 2000 və ya 2001-ci ildə Adolfo Kuvenin “Cuando pienso en mi falta de cabeza” romanı haqqında “Revista Chilena de Literatura”da “Oxu Qeydi” dərc etmişdim. Bu, mənim kiçik “dönüş nöqtəm” idi. Düşünürdüm ki, “Las Últimas Noticias” qəzetində dərc olunan tənqid də ən az bu qədər dəyərli, bəlkə də, daha dəyərli olmalıdır. Həqiqətən də bu qədər geniş kütləyə çatmaq mənə heyranedici gəlirdi. Anamın oxuduğu qəzetdə yazmaq mənim üçün çox həyəcanlı idi – baxmayaraq ki, anam sonralar sevdiyi yazarlara pis yanaşdığım üçün mənə danlayırdı.

DZ: Akademiyadan baxanda bu vəziyyət necə görünürdü?

AZ: Akademiyada qəzetdə yazmaq alçaldıcı bir hərəkət hesab olunurdu. Bizə Baxtini öyrədirdilər, ancaq hər şey hələ də çox zəmanətli, çox elitar, çox kanonik idi. Yenə də Sole Byanki, Federiko Şopf, Qrinor Roxo və ya Bernardo Suberkaseus kimi şəxslər bu düşüncə tərzinə qarşı çıxırdılar. Bir-birimizə dəstək olurduq. Alvaro Bisama, Martin Tsinzano  kimi yazarlarla və ya tənqidçi Fransiska Lanqe  ilə həmrəy olmaq vacib idi. Dalaşmalar da olurdu, barışmalar da…
Yaxşı, “Bir Milad Hekayəsi”nə qayıtsaq: Braytvaytdan çox şey öyrəndim. Hərçənd ki, bunları deməyim onu narahat edirmiş kimi görünsə də, bu kiçik kitab hər şeydən öncə bir minnətdarlıq əlamətidir. Dünya bərbad idi, bəli, ancaq yenə də mənə qarşı səxavətli olan çox insan oldu.

DZ: Mədəniyyət jurnalistikasının sahəsi son illər bərk daralıb. “LUN”da yazdığın vaxtlarda daha çox media, daha çox tənqidçi, daha çox jurnal var idi. 90-cı illərlə müqayisə etsək, bu fərq daha da böyüyür… Bu dəyişikliklər haqqında nə düşünürsən?

AZ: Bu sahələr üçün darıxıram, amma idealizə etmirəm. O vaxtlar yoxsulluq kimi anladığımız şey indi bolluq və əzəmət kimi görünür, ancaq daha geniş perspektivdən baxsaq, cəmi dörd nəşriyyat, beş kitab evi, bircə kitab yarmarkası var idi, nə bir oxu klubu, nə də ona bənzər bir şey. Ədəbiyyat oxuya biləcəyin iki-üç yer var idi. Akademiya hələ də əlçatmaz, ifrat dərəcədə özündən razı idi. Tək universitet nəşriyyatı “Editorial Universitaria” idi. Kitablar hələ də qorxunc dərəcədə bahadır, amma o vaxt daha da baha idi. Tək alternativ fotokopi idi. İndi hamı kitabları endirir, vəssalam. Hər şey daha dağınıqdır, ancaq mən bu dağınıqlığa qarşı deyiləm.

DZ: Belə danışanda o vaxtlar o qədər də möhtəşəm görünmür, amma…

AZ: Müəyyən bir nizam-intizamın arzulandığını başa düşürəm, amma mən o ərizəni imzalamaram, əsla, bu, mənim işim deyil. Bəlkə, hər şeyin bir az “dağınıqlıqdan çıxmasını” istərdim, çünki məlumat əldə etmək həqiqətən də çətindir, virtual və ya fiziki çoxlu media var, amma baş verənləri başa düşmək, ümumilikdə nə yaşandığını qavramaq çətindir. Daha çox qarşıdakı ixtiraları gözləyirəm, çünki açıq-aşkar hamımız birlikdə başqa bir şey ixtira etmək üzrəyik. Üstəlik, ədəbiyyat da artıq fərqli platformalarda yayılır. Hələ də onu əvvəllər olduğunu düşündüyümüz yerlərdə axtarmalıyıq? Bəlkə də, heç vaxt orada olmayıb. Çap qəzeti çoxdan yox olub və bu, təkcə mədəni və ya ədəbi sahə ilə məhdudlaşmır. Mən fotokopilərlə və Xose Santos Qonsales Veranın bazardan aldığım ikinci əl kitabları ilə böyüdüm. Mənim nəslimdəki bir çox insan üçün də vəziyyət az-çox belə idi.

DZ: Amma mətbuatda bu sahələrin bağlanması mədəni mühitin o vaxt daha yaxşı olduğu fikrini yaradır, yəni bir yazıçı bir kitab nəşr edəndə o kitabın dövriyyəsi daha çox idi sanki…

AZ: Bunun doğru olduğunu düşünmürəm. Məsələ yaddaşı yoxlamaq, yaxşı xatırlamaqdır. Məsələn, “Bir Milad Hekayəsi” çoxdan geridə qalmış bir zamanda cərəyan edir. Amma indiki oxucularının bir qismi 2002-ci ildə hələ doğulmamışdı belə.

DZ: Yəni “Bir Milad Hekayəsi” eyni zamanda bir yaddaş təlimidir?

AZ: Əlbəttə, amma bu, sadəcə, hadisələrə əsaslanan bir yaddaş deyil, çünki redaktorluq peşəsi də bir növ sirli və anaxronik hala gəlib. Buna görə də, Andreslə birlikdə ortaya çıxardığımız bu əsər mənim üçün mənalı gəlir. Qəzetlərin böhranı qlobal və dönməz bir prosesdir, amma Çilidə bu süqut amansız bir sürətlə baş verdi. İspaniya, İngiltərə, Fransa, ABŞ, Uruqvay, Argentina qəzetlərində hələ də mədəniyyət səhifələri, kitab tənqidi bölmələri var. Hal-hazırda yaşadığım Meksikada da fərqli səbəblərdən olsa da, Çiliyə bənzər bir hissiyat var. Yenə də Çilinin vəziyyəti daha da ürəksıxıcıdır. Bizdə qalan şeylər, mədəniyyət mətbuatına dair fərdi səylər, Donkixotluqlar, vətənpərvər təşəbbüslərdir, amma bunlar da uzunömürlü olmayacaq. O illər qızıl illər deyildi; balon daha kiçik, daha təkdir, hər şey daha çox elit, sinfi, əxlaqi idi. Bu sahəyə girmək, orada dolaşmaq, çıxmaq çox çətin idi.

DZ: Bəli, amma yenə də insan nostaljik olmaqdan özünü saxlaya bilmir. Ya da heç olmasa bir narahatlıq hiss edir.

AZ: Bəlkə də həqiqətən darıxdığımız şey iki gecə ərzində yalnız pendirli sendviçlə duruş gətirə bildiyimiz və özümüzü məğlubedilməz hiss etdiyimiz o illərdir. Məncə, buna gənclik deyilirdi… Bəzən insanlar ata-keşiş-diktator fiquru üçün belə darıxır. Səbəbini anlamıram. Həm də ata Valente hələ də yaşayır deyəsən.  İstənilən vaxt Yutubda bir proqrama başlaya bilər, eynilə artıq televiziyada yeri olmayan, amma hələ də sadiq tamaşaçı kütləsi olan Kike Morande kimi. Ənənəvi, qiymətləndirməyə əsaslanan, “səlahiyyətli” ədəbiyyat tənqidinə gəlincə… Mən onun cəsədi ilə maraqlanıram, yəni demək istəyirəm ki, onun yarılmasını, yarılmalarını maraqla gözləyirəm. Çünki məncə, ölüm səbəbi tək deyil.

DZ: Necə yəni?

AZ: Tənqidçi, bir avtoritet olaraq, sorğulanmaqdan, qarşı çıxmaqdan və parodiya edilməkdən azad ola bilməzdi. Sadəcə, tərcümeyi-halına əsaslanaraq ədəbiyyat haqqında yazmağın bir mənası yoxdur, tənqidçi fiquru mətnlərə həqiqətən nüfuz etmirsə, artıq inandırıcı deyil. Bəlkə də, həmişə belə olub, sadəcə standartlar aşağı idi. Mən heç vaxt mənə nə oxumalıyam ya da nə düşünməliyəm deməsi üçün bir tənqidçini oxumamışam. Sosial media ilə birlikdə bir gecədə hamı ədəbiyyat tənqidçisi oldu, bəziləri bundan narahatlıq duyur, amma mən məmnunam. Artıq başqa bir mənzərəni təsəvvür belə edə bilmirəm. Avtoritet mövqeyinə iddia edən, ya da yeni bir avtoritet forması qurmağı hədəfləyən biri əvvəldən hər mənada – üslub, düşüncə dərinliyi, ardıcıllıq – daha irəli getməyi məqsəd qoymalıdır.

DZ: Əlbəttə, amma bu, alışdığımızdan xeyli fərqli bir tənqidçi fiquru olardı.

AZ: Çilidə heç bir kitab evinin qəzetdə dərc olunan müsbət bir tənqiddən sonra birdən-birə dolub-daşdığını düşünmürəm. Nə reportajlar, nə xəbərlər, nə də “ədəbiyyat reklamı” deyə biləcəyimiz şeylər bir kitabın əsl taleyini müəyyən edir. Kitabların çox uzun ömürləri var. Ədəbiyyat belə işləmir.

DZ: Hansı mənada?

AZ: Ədəbiyyat daha çox başqa cür bir zaman hissi yaradır. Bəzən iki yüz il əvvəl ölmüş birinin yazdığı şeiri oxuyur və çox konkret, həyati qərarlar alırsan. Məsələ budur. Məncə, oxucular ümidsizcə aşağılanır – başa düşülən bir ümidsizliklə, ancaq yenə də ümidsizcə. Sonra anlayırsan ki, oxuyan insanlar həqiqətən də oxuyur. Onları aşağılamaq lazım deyil. Bir az “hippi” kimi səslənəcək, ancaq oxumaq zamanı təcrübədən keçirməyin çox özəl bir formasıdır. Demək olar ki, anaxronik bir fəaliyyətdir, məhz buna görə də dağıdıcı və güclüdür.

DZ: Bu, artıq bir istisnayamı çevrilib?

AZ: Oxuyan bir azlıq var, amma iyirmi il əvvələ nisbətən daha geniş bir azlıq. Və bu azlıq əhəmiyyətli və ümidverici cəmiyyətlər qurub. Xüsusilə mənim “ədəbiyyatdan əvvəl” adlandırdığım, ədəbiyyatın musiqi və yumorla kəsişdiyi o sahədə. Pandemiya dövründə bir çox insan yenidən bir araya gəlib kitab oxumağa başladı. Ədəbiyyatla peşəkar və ya bioqrafik bağlılığı olmayan insanlar. Bəzi müəllimlər var ki, hər şeylərini ortaya qoyaraq yeni oxucular yaradırlar, çünki kitabları zövqlə əlaqələndirməyi bacarırlar. Özlərinə daha az fokuslanmış, övladlarının təhsili ilə səmimi şəkildə maraqlanan yetkinlər var. Yəni daha aktivdirlər. Danışmağı sevən uşaqlara ehtiyacımız var.

DZ: Görünür, bu mövzu səni getdikcə daha çox maraqlandırır. Təhsil məsələsinə verdiyin önəmi “Sual Kitabçası”ndan (2014) bəri izləmək mümkündür sanki…

AZ: Əslində, “Oxumamaq”dan (2010) etibarən üzü bəri deyə bilərəm. “Sənədlərim” (2013), “Sual Kitabçası” və “Sərbəst Kürsü”də (2019) də bu məsələ mərkəzə yerləşir. Müəllimlik mənim üçün çox müəyyənedici, çətin və daim inkişaf etdirən bir təcrübə oldu. On beş il ərzində əsasən müəllim idim. İndi çox nadir hallarda dərs verməyimə baxmayaraq, artıq bir yazıçı olaraq gerçək, kefinə görə davranan, azad oxucularla qurduğum münasibəti də sevməyə başladım. Hər iki həftədən bir məktəblərin biriylə “Zoom” görüşü keçirirəm. Müsahibə verməyi sevmirəm, çünki mənə saxta söhbətlər kimi gəlir. Söhbət etməyi sevirəm, amma müsahibə söhbətin tam əksidir. Məktəblərə isə hər zaman gedirəm, heç bir şərt irəli sürmədən. Orada baş verənləri çox sevirəm.

DZ: Sən dəfələrlə öz məktəbinə də vaxtilə yazıçıların gəlib tələbələrlə söhbət etdiyini danışmışdın.

AZ: Bəli, o cür tədbirləri sevirdim. Amma zövqlü olmasından əlavə, məncə, bu cür fəaliyyətlərin həqiqətən bir mənası var. İstər burada Meksikada, istər Çilidə, ya da başqa bir yerdə olsun, ədəbiyyat dünyası adətən bir az darıxdırıcıdır, çünki daimi bir gileylənmə havası hökm sürür, hər şey ya aqressivdir, ya da müdafiəyə yönəlikdir; həqiqətən kitablar haqqında o qədər də danışılmır. Amma “ədəbiyyatın təhlükəsiz zonası” deyə biləcəyimiz o sahədən kənara çıxdığın anda baş verənləri sevirəm. Və bu, davamlı olaraq baş verir. Bu dediklərimin “Ölü Ozanlar Dərnəyi”ndəki cənab Kitinq kimi səsləndiyinin fərqindəyəm, amma məncə, ədəbiyyatı öyrətmə üsulunu didaktik tərəfindən, daşlaşmış halından xilas etmək lazımdır.  Yeni öyrətmə yolları ixtira etməyə davam etməliyik. Bu işə özünü həsr etmiş insanlar var, bilirəm, şəxsən şahidiyəm. Çox gənc insanlar, çox yaşlı insanlar, bir çox insan.

DZ: Sənin mövqeyin də o qədər tipik sayılmaz əslində. Əvvəldən gözardı edildin, ancaq eyni zamanda oxundun və müdafiə edildin. Xüsusilə “Bonzai” nəşr olunanda əvvəlki nəsildən bir çox yazıçının sənə qəzet yazıları ilə hücum etdiyini aydın xatırlayıram. On kitabdan, min neçə səhifədən sonra keçmişdəki o münaqişələrə necə baxırsan?

AZ: Nəsil arasındakı münqaişə həmişə çox aydın, döyüşkən və fürsətçidir, amma bəlkə də lazımdır, nəticədə gülünclüyü ağrısından üstün gəlir. Yəni mən bunu heç vaxt şəxsi məsələ etmədim, gözardı edilməyim daha çox kollektiv, nəsil və siniflə bağlı idi, çünki biz başqa yerlərdən gəlirdik.  Maipudan, Puente Altodan, Kokimbodan, Puerto Monttdan. “Bonzai” ilə bağlı o sərt mübahisələri əlbəttə ki, mən də yaşadım, ancaq hekayə sahəsi onsuz da mənə aid olan bir yer deyildi. Hər kəsin məni qucaqlayacağını düşünmək sadəlövhlük olardı, çünki nə sosial, nə də ədəbi olaraq o mühitdən gəlirdim. Arxamızda heç kim yox idi, olsa-olsa oyun yoldaşlarımız var idi. Hətta bizi ciddi qəbul edən müəllimlərimiz belə əslində oyun yoldaşımız idi.

DZ: Tək şəxsdən cəm şəxsə, sonra yenidən tək şəxsə keçməyin diqqəti cəlb edir. Kitablarında da bu var. Bunun arxasında nə dayanır?

– Çünki yazmaq budur: içəridən çölə getmək, sonra yenidən geri qayıtmaq. Bu dalğalanma mənim üçün çox vacib, həyati əhəmiyyət daşıyır. “Biz” sualı, bəlkə də, yeganə doğru sualdır. Həqiqət budur ki, həmişə qarşıma çox səxavətli insanlar çıxdı – gözlənilməz şəkildə. “Bonzai” vaxtında, hətta daha əvvəl mənfi şəkildə tənqid etdiyim bəzi yazarlar belə mənə qarşı səxavətli idilər. Uşaqlığımdan bəri heyranı olduğum şairlərlə eyni masaya oturub onları dinləmək və onların da məni dinləməsinə nail olmaq lüksünü yaşadım. Həmişə bir az utancaq, amma eyni zamanda təşəbbüskar biri olmuşam – bu da yəqin ki, getdiyim liseydən, “Instituto Nacional”dan qalan bir ziddiyətdir. Bir də yəqin ki, gönüqalın olmuşam.

DZ: Bu düşüncələr mədəniyyət jurnalistikası ilə məşğul olan hər kəs üçün belə bir sual da ortaya çıxarır: Həqiqətən bu səhifələri kim oxuyur? Bunu səndən xüsusilə soruşuram, çünki bir neçə il əvvəl “Universitaria” jurnalına verdiyin müsahibədə bu mövzuya toxunmuşdun. Hətta belə demişdin: “Burada abortu müdafiə etdiyimi desəm belə heç nə olmaz, çünki heç kim oxumaz…”

AZ: Və dedim dərc olundu, həqiqətən də heç nə olmadı…

DZ: Bəli, bir də “La Tercera”da dərc etdirdiyin “Hamletin Müasirliyi” başlıqlı köşə yazısı var. Orada da mədəniyyət səhifələrini heç kimin oxumadığından bəhs edir, daha sonra 2012-ci ildəki siyasi atmosferi – yəni Pinyeranın ilk hökumətini – olduqca sərt bir dillə tənqid edirdin.

AZ: Bəli. “La Tercera” üçün yazdığım son köşə yazısı o idimi, xatırlamıram, deyəsən, elə idi. Hər halda, bir neçə ildir “əhəmiyyətsizliyin ağırlığı”nı ölçüb-biçirdim. Demək olar ki, hər kəsin ötüb keçdiyi səhifələrdə yazırdım, amma bir yandan da qol vurmaq fantaziyamı davam etdirir, bəzi oxucuların bu qəribə bölməyə ilişə biləcəyinə ümid edirdim. Eynilə gəncliyimdə “La Época” qəzetinin “Ədəbiyyat və Kitablar” küncünə rast gəlib təsirlənməyim kimi. İndi baxanda, başqalarının sahib olmaq üçün can atdığı, amma sonra ortadan qalxan sahələrdən bu qədər tez-tez imtina etməyim mənə bir az məsuliyyətsizcə gəlir.

DZ: Bu imtinalarından peşmansan?

AZ: Xeyr, çünki əslində o sahələr mənə görə deyildi. Mən kitab yazmaq istəyirdim. Kitablar mənim ünsiyyət qurma formamdır. Yazı mənim üçün həmişə musiqiyə bənzər bir ritmə sahib olub. Bəlkə də, sürətli yazmaq istədiyim, amma öz zamanını tələb edən bir musiqi idi bu. Tələskənliyə gəlməyən, həll olunması, nəfəs alaraq yazılması lazım olan bir şey. Bəzən 3500 simvolluq bir yazını yazmağım üç gün çəkərdi. Ən formada olduğum günlərdə belə klassik köşə yazarlarının sürətinə heç vaxt yaxınlaşa bilmədim.

DZ: Bu gündən baxanda, artıq mövcud olmayan o sahələri hələ də ideallaşdırmağa meylliyik, deyilmi?

AZ: Bəli, əlbəttə. O vaxtlar hər bazar günü bir köşəm var idi. Məsələn, 2010-cu il ərəfəsində qəzet daha çox oxunurdu, ödənişli giriş divarları yox idi. Əslində, ideal bir yer idi, çox azad idim. Bir bazar Çinoy haqqında yazırdım, bir başqasında Levrero, Hebe Uxart, Xosefina Visens haqqında, ağlıma nə gəlirdisə… Amma həmin vaxtları ideallaşdırmağın bir mənası yoxdur. Demək istədiyim: Nə ideallaşdırmağın, nə də gözardı etməyin mənası var. Amma bəli, danışmaq lazımdır.

DZ: Son kitablarında ədəbiyyatı yenidən düşünməyə, “ədəbi olan”ın nə olduğunu anlamağa çalışdığın çox aydın görünür.

AZ: Əslində, başqa şəkildə yaşamağa fokuslandım. Kitablar da bu prosesin bir hissəsidir. Kitablarla bir növ “aralıq dövr” yaratmaq istəyirəm. Ədəbiyyatın ədəbi formada işləyib-işləməyəcəyinin təminatı olmadığı bir sahəni hədəf alıram. “Sual Kitabçası”(2014) və ya “Literatura İnfantil”(2023) bir-birindən çox fərqli kitablardır, ancaq eyni yolu izləyirlər. Ədəbiyyatın həm içə, həm də çölə doğru böyüdüyünə inanıram. Onu dümdüz böyüsün deyə bir süpürgə sapına bağlamağın bir mənası yoxdur. Ədəbiyyatı bizim dəyərli olduğunu düşündüyümüz, amma başqalarının inkar etdiyi və ya vecinə almadığı o quraq torpağa əkmək lazımdır. Və sonra nə olacaqsa olsun: Divarın xaricinə doğru böyüsün, ya da içəri doğru yayılsın; bəlkə, bir neçə sərxoş gəlib hər şeyi dağıdar, bəlkə, başqaları bir neçə budaq qırıb bütün almalarını yeyər, bəlkə də, biri onu oğurlayıb Milad ağacı edər. Məhz o səhnəni qurmaq lazımdır.