İsveçli yazıçı Aleks Şulman son illərdə “Malmö stansiyası” və “Sağ qalanlar” kitabları ilə özünə dünyanın hər yerindən böyük oxucu kütləsi toplayıb. Bu yaxınlarda Anar Rəhimovun tərcüməsində yazıçının “Malmö stansiyası” əsəri oxucularımıza təqdim olunacaq. Yazıçıya şöhrət qazandırmış hər iki əsərdə “ailə”nin hər zaman təhlükəsiz və isti qucaq olmadığı, onun üzərindəki bəzəkli örtünün altında dərin travmaların gizlənə biləcəyini olduqca təsirli və emosional şəkildə təsvir edilib.
Daha.az Aleks Şulmanın romanlarındakı avtobioqrafik elementlər, ailə anlayışı, uşaqlıq travmaları barədə müsahibəsini təqdim edir.
Hər iki kitabın əsas qayəsinin ailə institutunun problemlərini üzə çıxarmaq olduğunu nəzərə alaraq, müsahibəyə ilk olaraq belə bir sualla başladım: “Görəsən, xoşbəxt ailə deyilən bir şey varmı? Hamımızın axtardığı, həsrətini çəkdiyi o “xoşbəxt ailə”, həqiqətən, mövcuddurmu, yoxsa bu, sadəcə, təkrar olunan bir fikir, bir mif, bir əfsanədir?”
– Cəhənnəmin müxtəlif qatları olduğuna inanıram. Hər nə qədər nisbətən funksional işləyən ailələr görmək mümkün olsa da, əksəriyyəti düzgün formada deyil. “Ailə” institutu mənə görə bir qədər qüsurlu strukturdur. Bu institutun yerinə təklif edə biləcəyim bir alternativ yoxdur. Ancaq bu quruluşla yaşamaq – ana və atanın qaranlıq tərəflərinin zəhər kimi uşaqlara, sonra da onların uşaqlarına keçməsi… Ailə anlayışında kökündən problemli bir şey var.
“Əgər ailənin alternativi yoxdursa, onda bu qurumla necə davranmalıyıq? – soruşuram. – Ondan qurtulmaq mümkündürmü? İnsan öz ailəsindən, Şulmanın adını çəkdiyi o “zəhər”dən, travmalardan canını qurtara bilər? Əgər bunu bacarsaq, onda biz kimə çevrilərik? Öz hekayəmizdən ailəmizin hekayəsini ayırmağa çalışmaq kimliyimizi əlimizdən almazmı?” Şulman bu sualı öz şəxsi təcrübəsinə əsaslanaraq cavablandırır ki, onun kitablarının çoxlu avtobioqrafik elementlər daşıdığını nəzərə alsaq, bu elə də təəccüblü deyil. O məhz bu zəhərdən və ailəsinin qaranlıq tərəflərindən qurtulmaq üçün uzun illər terapiyaya getdiyini, lakin uzun illər səy göstərməsinə baxmayaraq bunun öhdəsindən gələ bilmədiyini deyir.
– Travmalar hələ də oradadır, mövcudluqlarını davam etdirirlər. EMDR (İngiliscə “Eye movement desensitization and reprocessing”. “Göz hərəkətinin desensitizasiyası və yenidən işlənməsi” terapiyasıdır. Psixologiya və tibbdə bu terapiyanın məqsədi həyatınızda dərin iz qoymuş hadisələrdən qurtulmanıza kömək etməkdir. – tərcüməçi.) adlı bir terapiya seansı zamanı ən dərin travmamın kökündə, indiyədək şüurlu şəkildə mövcudluğundan xəbərimın olmadığı bir xatirənin yatdığını kəşf etmişdim. Beş yaşımda ikən məni maşından atıblar və böyük bir tarlada, qışın ortasında, bir saat boyunca tək qalmışam. Bu xatirə ilə üzləşmək üçün iki il boyunca hər həftə həmin tarlaya getdi. Amma yenə də bu xatirəyə zehni olaraq tam çata bilmirəm…
Söhbətin davamında terapiya mövzusuna keçmək, onsuz da, planımda idi, lakin Şulman məndən əvvəl sözə başlayır. Həm də Aleks Şulmanın əsərləri haqqında “terapiya” sözünü çəkmədən danışmaq qeyri-mümkündür. Kitabları haqqında yazılan rəylərin əksəriyyətində bu əsərlər “ağır və dərin bir terapiya seansı”na bənzədilir. Şulmandan özü də terapiya görmüş biri kimi yazmağın terapevtik təsiri barədə nə düşündüyünü soruşuram.
– O məqsədlə yazmıram, amma yazmaq da, bir növ, terapiya ilə eyni qaynaqdan gəlir. Həmin qaynağın əsas xüsusiyyətlərindən biri dərinliyə enməkdir. Bir şeyin o qədər dərinliyinə enirsən ki, artıq geri dönüş yolu qalmır; yaddaş səni yazmağa məcbur edir. Və sonda başladığın yoldan deyil, başqa bir çıxış nöqtəsindən çıxdığında, özünü sağalmış hiss edirsən. Ya da ən azından hər iki proses zamanı buna ümid edirik.
Yazıçıya görə, yazmaqla terapiyanın oxşar olduğu başqa bir nöqtə də hər ikisinin insanı öz yaralarına baxmağa vadar etməsidir.
– Mənim fikrimcə, yazmağa həmişə ən çox ağrı verən yerdən başlamaq vacibdir.
Bu səbəbdən kitablarında bəhs etdiyi hekayənin qaçılmaz olaraq öz yaşadıqlarına yaxın olduğunu deyir:
– İstəsəm də, istəməsəm də, istər reallığı gizlədib uydurma obrazlar və hekayələr yaradım, istərsə də birbaşa özüm və ailəm haqqında yazım – fərqi yoxdur, yazdıqlarımın hamısı bir şəkildə mənimlə və başıma gələnlərlə əlaqəlidir.
Şulman danışdıqca kitablarında yaddaşın niyə bu qədər əsas yer tutduğunu daha yaxşı anlayıram. Ağlıma Lorens Darrell imzalı o məşhur cümlə gəlir: “İnsanın yaddaşı bədbəxtliklə eyni yaşdadır”.
Əsərlərində bədbəxtliyi xəsislik etmədən təsvir edən bir insanın xoşbəxtliyə necə tərif verdiyini maraqla soruşuram; çünki Şulmanı oxuduqca anlayıram ki, xoşbəxtliyi, sadəcə, bədbəxtliyin əksi kimi düşünmək mümkün deyil. Sanki xoşbəxtlik – bədbəxtliklə yanaşı gedən, onu daxilində ehtiva edən, onunla birlikdə var olan bir haldır.
Aleks mənimlə razılaşdığını, amma burada vacib bir fərqin olduğunu bildirir və kiçik bir qeyd əlavə edir:
– Xoşbəxtliyə dair xatirələr həmişə, sadəcə, xatirə olaraq qalır. Bədbəxt və ya ağrılı olanlar isə insanı həmişə keçmişə aparır və o anları yenidən yaşamağa vadar edir. Xoşbəxt xatirələr isə bunu nadir hallarda bacarır. Heç ədalətli deyil.
Keçmişdəki bədbəxtliyin hər zaman insanı həmin ana geri çağırması nə qədər doğrudur, deyə düşünürəm. Görəsən, bədbəxt və yaralı insanlar məhz buna görə bir-birini cəzb edir? “Malmö stansiyası”ndakı iki obraz – Harriet və Oskar – arasındakı əlaqənin mümkünsüzlüyü, onların bir-birilərini sağalda bilməməsi yadıma düşür. Romen Qarinin bu sözlərini xatırladaraq yazıçıdan fikrini soruşuram: “Birlikdə xoşbəxt ola bilmək üçün ayrı-ayrılıqda bədbəxt olmaq kifayət deyil. Qarşılaşan iki ümidsizlikdən bir ümid doğa bilər, amma bu yalnız ümidin hər şeyə qalib gələ biləcəyini sübut edər”.
– Razıyam! Amma eyni zamanda iki bədbəxt insanın birlikdə olduğu münasibətlərdə böyük bir təhlükəyə də diqqət yetirmək lazımdır.
Keçmiş münasibətlərində bədbəxt olmuş, kədərli təcrübələr yaşamış və asanlıqla özündən çıxa bilən iki insan olaraq həyat yoldaşı Amanda ilə bir araya gəlmələrini belə izah edir:
– İlk sezdiyim təhlükə bir-birimizin çox yaxşı bildiyimiz zəif nöqtələrimizdən istifadə etmək və bundan faydalanmaq ehtimalı idi. Biz hər baxımdan “ideal cütlük” idik; qaranlıq tərəflərimiz də bir-birinə uyğun gəlirdi və bir-birini qidalandırırdı. Bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün çox böyük əmək sərf etməli olduq.
Aleks Şulman və Amanda Videl 2010-cu ildən bəri evlidirlər və üç övladları var; görünür ki, sərf etdikləri əmək nəticə verib. Şulmanın toxunduğu məsələyə baxmayaraq, bəlkə də, Roman Qari haqlıdır – çünki onun təsvir etdiyi bu proses özü-özlüyündə ümidli olmaq üçün kifayət qədər əsas verir. Bəs, ailə mövzusunda bu qədər ümidsiz hekayələr yazan bir insan olaraq Şulman öz qurduğu ailəyə necə baxır? Ata olmaq onun yazı prosesinə təsir edirmi? Bir gün övladlarının ataları haqqında yazma ehtimalı barədə düşünübmü? Aldığım cavabdan Şulmanın bu mövzu üzərində çox düşündüyü açıq şəkildə hiss olunur.
– Ata kimi uğursuzluq hiss etdiyim məqamlarda ağlıma gələn ilk fikir bu olur: Bəlkə də, bu yaşadığımız övladımın mənim haqqımda yazacağı kitabın ilk fəsli olacaq! Bir neçə il əvvəl ailəmə hiss etdiyim qəzəb haqqında bir kitab yazmışdım. Bu yaxınlarda həmin kitab italyan dilinə tərcümə olundu və oxucularla görüş üçün İtaliyaya getməmişdən qabaq kitabı yenidən nəzərdən keçirməli oldum. Uşaqlarımdan bəhs etmə tərzim məni şoka saldı. Öz-özümə dedim ki, bir daha heç vaxt övladlarım haqqında bu şəkildə yazmayacağam. Vaxt ötdükcə insan da dəyişir.
Bəli, insan, doğrudan da, dəyişir, inkişaf edir, öyrənir. Amma uşaqlıqda öyrənilməyən bəzi şeyləri sonradan mənimsəməyin çətin olduğu da danılmaz bir həqiqətdir. Şulmanın “Sağ qalanlar” kitabından çox sevdiyim bir cümlə yadıma düşür: “Üzr istəmirlər, çünki bunun necə ediləcəyini bilmirlər. Çünki heç kim onlara bunu öyrətməyib”. Bəs ailənin öyrətdiyi şeylər dəyişdirilə bilərmi? Yaxud ailənin öyrətmədiyi şeylər sonradan öyrənilə bilərmi?
Şulman dəyişikliyin mümkün olduğuna inanır, amma bunun böyük zəhmət və əzm tələb etdiyini vurğulayır. Bu dəyişmə prosesində insanın yanında birinin olmasının nə qədər önəmli faktor olduğuna diqqət çəkir:
– Həyat yoldaşımla tanış olduğum vaxtı xatırlayıram; o, kənardan baxdı, bütün qəribə davranışlarımı gördü, mənə göstərdi və belə dedi: “Bu normal deyil”. Onu həyatımda saxlamaq üçün dəyişmək məcburiyyətində qaldım. Əgər dəyişmək istəyirsinizsə, bu yaxşı bir başlanğıc ola bilər.
Mövzu dəyişməkdən açılmışkən, Şulmanın “Malmö stansiyası” romanından çox sevdiyim bir cümləni xatırladıram: “Gələcək artıq müəyyən olunub, ona təsir etmək mümkün deyil. Amma keçmiş dəyişkəndir, həmişə hərəkətdədir”. Keçmişin sabit deyil, əslində, özümüzə danışdığımız hekayələrdən ibarət olduğunu düşünməkdə sağaldıcı bir tərəf var. Bəs öz hekayəmizi özümüzə fərqli şəkildə danışaraq keçmişi dəyişmək, beləliklə də, özümüzü sağaltmaq mümkündürmü?
– Belə ümid edirəm! – Şulman həyəcanla cavab verir. Hazırda üzərində işlədiyi yeni romanın da bu mövzu ilə bağlı olduğunu deyir, sonra bir an dayanıb əlavə edir: – Əslində, düşünəndə, bəlkə də, bütün kitablarım tam da bu məsələ ilə əlaqəlidir. Keçmiş daim hərəkətdə olduğu, formasını və rəngini dəyişdiyi üçün ona aludə olmaq… Təbii ki, bunu edərkən ifrata varmaq riski də hər zaman mövcuddur. Bir neçə il əvvəl uşaqlıqda ailəmin sürdüyü avtomobili tapdığımı xatırlayıram (1986-cı il istehsalı, mavi bir Volvo 245). Avtomobil hələ də işlək vəziyyətdə idi. Sahibini axtarıb tapdım və onu görmək istədiyimi bildirdim. İsveçin yarısını keçərək getdim və nəhayət, maşın qarşımda idi. Arxa oturacağa keçdim, 1989-cu ildə oraya yapışdırdığım saqqızı gördüm. Hələ də orada idi. Saqqızı qopartdım və qarağat qoxusunu hələ də hiss edə bildiyimi fərq etdim! Böyük bir həyəcanla avtomobili almaq istədiyimi dedim və dərhal həyat yoldaşımı axtarıb baş verənləri danışdım. O isə sadəcə bir cümlə dedi: “Bəsdir! O maşını almamalısan. Dərhal evə gəl”. Mən nə deyə bilərdim ki? Həyat yoldaşım çox ağıllıdır.
Bu hekayəni dinləyərkən mən də Şulmanın bəhs etdiyi o qarağat qoxusunu hiss edirəm. Kitablarında etdiyi kimi məni zamanın içində irəli-geri aparır. Oxuduğum iki romanında da xronoloji ardıcıllıqdan çox, keçmişlə bu günü birlikdə danışmaq yolunu seçdiyini xatırlayıb soruşuram: Oxucuya zamanın düz bir xətt üzrə davam etmədiyini hiss etdirən bu yanaşmanın səbəbi nədir?
Şulman fərqli üslublardan istifadə etməyi çox sevdiyini deyir.
– Hər gün bu barədə düşünürəm. Hal-hazırda yazdığım kitab konkret bir gün – 17 iyun 1987-ci il – ilə bağlıdır; bir adam həmin günlə necə əlaqə qura biləcəyinin yolunu tapır. Mən sürpriz sonluqları və oxucunu sual verməyə vadar edən formaları sevirəm. Bilirəm ki, zaman məfhumu ilə bu tərzdə oynamağım kitablarımı oxumağı asanlaşdırmır, amma mən hekayəni geniş miqyasda təqdim etməyi və oxucunu da sirrin açılması prosesinə daxil etməyi sevirəm. Bu baxımdan kitablarım rahatlıqla detektiv romanlar kimi qiymətləndirilə bilər – sadəcə, bu detektiv hekayələrdə cinayət hadisələri yoxdur.
Nəticə etibarilə, Şulmanın kitabları detektiv əsərlərdən heç də geri qalmır. Bəli, bəlkə, içlərində hüquqi baxımdan cinayət yoxdur, amma o da insanların bir-birinə qarşı işlədiyi görünməyən cinayətlərdən danışır. Və əlbəttə, hər bir cinayət kimi Şulmanın bəhs etdiyi cinayətlərin də baş verdiyi bir yer var: ev. Hər iki kitabında da evlər həm fiziki, həm də yaddaş məkanı olaraq adsız bir obraz kimi çıxış edirlər. Ailə daxilindəki cinayətləri, travmaları, qəzəbi dörd divar arasında gizlədən “ev” məfhumu haqqında nə düşündüyünü soruşuram: Həmişə müsbət mənalar yüklədiyimiz ev bir “cinayət yeri” ola bilərmi?
Gülür:
– Heç bu cür düşünməmişdim, amma çox haqlısınız. Ev – həqiqətən, bir obrazdır! Keçən il bir arxitektora zəng edib dedim ki, İsveçdə meşənin ortasında yerləşən bir evim var. İçində çoxlu xatirəm olduğu üçün ora heç vaxt gedə bilmirəm. Həm o evə nifrət edirəm, həm də yaxın olmaq istəyirəm. Ondan xahiş etdim ki, mənim üçün o evin maketini düzəltsin. Bu məqsədlə ona təxminən üç minə yaxın fotoşəkil göndərdim və o işləməyə başladı. Layihə tamamlanana qədər həftələrlə telefonla danışdıq. İndi isə o maket burada – iş otağımdadır. Bəli, ev həqiqətən bir obrazdır. Sevdiyim, nifrət etdiyim bir obraz… Dostum, cinayət ortağım…
Bundan sonra Şulmanla danışmaq istədiyim son mövzuya toxunmağa cəsarət edirəm: yas. Söhbətə “Sağ qalanlar” kitabındakı o cümləni xatırladaraq başlayıram: “Mənə kədərin mərhələli bir proses olduğunu öyrətdilər. Və digər tərəfdə məni gözləyən bir həyat var. Əlbəttə, eyni deyil, fərqli bir həyatdır. Amma əslində, kədərin bir proses olduğu doğru deyil. Kədər bir mövcudluq halıdır. Heç dəyişmir, eləcə daş kimi oturur”. “Malmö stansiyası”nı oxuyarkən isə bunun yalnız ölümdən sonra yaşanan yas üçün deyil, hər cür itki üçün keçərli olduğunu düşündüm. Şulmandan yasın işləmə mexanizmi və insanı necə formalaşdırdığı barədə fikirlərini soruşuram.
– Ah, bu sual çətin oldu, cavabını bildiyimdən əmin deyiləm.
Kədərin onun üçün ən anlaşılmaz hisslərdən biri olduğunu və heç vaxt ora tam çata bilmədiyini deyir.
– Kədərə çatmağın yolu bağışlamaqdan keçir… Amma mənim bağışlaya bilmədiyim insanlar var, məsələn, anam. Onu bağışlamağa çox çalışdım, amma bu işdə hər dəfə uğursuz oldum. Əslində, yazdığım hər yeni kitabın başlanğıc nöqtəsi – bağışlama arzusudur”.
Bu böyük cavabla söhbəti tamamlayırıq. Özümü bir az eqoist şəkildə Şulmanın uğursuz bağışlama cəhdlərinə görə minnətdar hiss edirəm – çünki görünür, bizi daxildən sarsıdan əsərlərini oxuya bilmək şansını bu uğursuzluğa borcluyuq. Şulmanın bağışlama səfərinin necə davam edəcəyi məlum deyil, amma yazdıqlarıyla bir çox oxucunun özünü tanımasına, özünü bağışlamasına yol açdığı şübhəsizdir.
