Daha.az interkulturalizm, interkultural təhsil ve dialoq üzrə mütəxəssis, Yunanıstan Ionian universitetinin professoru Ioannis Karras ile musahibəni təqdim edir.

Dr. Rəşad İlyasov: Salam Professor,  sizi Bakıdan, Azərbaycandan salamlayırıq.

Professor İoannis Karras: Əla, Yunanıstandan salamlar.

– Professor, müasir dünyada multikulturalizm və mədəniyyətlərarası münasibətlərin tendensiyasını, onların inkişafını və tənəzzülünü necə qiymətləndirirsiniz?

– Yaxşı, bu məsələlər haqqında danışmaq imkanı verdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Sualınıza gəlincə, — klişe kimi səslənsə də, — çox maraqlı bir dövrdə yaşayırıq. Mən bu fikirdən başlamaq istəyirəm: multikulturalizm vəziyyətin necə olduğu, mədəniyyətlərarası münasibətlər (interkulturalizm) isə necə olması gərəkdiyi kimi anlaşılır. Bir tərəfdən, deyə bilərəm ki, qloballaşma, rəqəmsal kommunikasiya və sosial media insanların və mədəniyyətlərin bir-biri ilə elə bir şəkildə əlaqə qurmasına imkan yaradıb ki, bunu əvvəllər görməmişdik. Düşünürəm ki, bu fikirlə hamımız razıyıq. Amma digər tərəfdən, insanlarda artan bir qeyri-müəyyənlik və narahatlıq hissi də var. Bir çox insan bu narahatlığı hiss edir və bu da bəzən cəmiyyətləri daha çox qütbləşməyə, millətçiliyə, hətta izolyasiyaya doğru itələyə bilir.

Siyasi səslənmək istəmirəm, bundan yayınmaq istəyirəm, baxmayaraq ki, siyasət bu mənzərənin böyük bir hissəsidir. Amma bilirsiniz, məsələn, biz ABŞ-da multikulturalizm və interkulturalizmin necə inkişaf etdiyinin və hansı problemlərlə qarşılaşdığının şahidiyik. Ona görə də belə deyərdim ki, bugünkü multikulturalizm həm inkişaf edir, həm də ciddi şəkildə sınağa çəkilir. Onun uğuru, məncə, cəmiyyətlərin fərqləri necə qəbul etməsindən, müxtəlifliyə necə yanaşmasından asılıdır, yəni, müxtəlifliyi təhdid kimi görürlər, yoxsa onu müsbət bir şey, bir resurs kimi dəyərləndirirlər.

Mən belə düşünürəm ki, əgər müxtəliflik olan yerlərdə institutlar inklüzivliyi (hamını əhatə edən yanaşmanı), dialoqu və sosial ədaləti təşviq edirsə, multikulturalizm çox pozitiv şəkildə inkişaf etməyə davam edir və interkulturalizmə doğru sabit bir yol ilə irəliləyir. Çünki məncə, interkulturalizm haqqında danışmaq onu artıq əldə olunmuş bir vəziyyət kimi qəbul etmək  düzgün olmazdı. Əlavə olaraq, demək istərdim ki, interkulturalizmə tənqidi yanaşma ilə baxmağa ehtiyac var. Çünki bilirsiniz, biz tez-tez deyirik ki, interkulturalizm bizim çatmaq istədiyimiz hədəfdir. Amma mən düşünürəm ki, bunu tənqidi yanaşmadan keçirmədən qəbul etmək düzgün deyil. Bu da o deməkdir ki, məsələyə hakimiyyət, sosial ədalət, bərabərsizlik, irqçilik və s. kimi anlayışlar prizmasından baxmalıyıq.

Yəni, sadəcə, harmoniya və yanaşı yaşamağı təşviq etmək (bu, əsasən multikulturalizmin mahiyyətidir) kifayət etmir. Məncə, fərqli mədəni mənsubiyyəti olan insanlar arasında daha dərindən bir anlayışa doğru yönəlmək lazımdır. Biz verilən dialoqlardan kimlərin fayda gördüyünü, axırda kimin səsinin eşidildiyini və kimin kənarda qaldığını sorğulamalıyıq. Əsasən, mən belə düşünürəm: insanlarda refleksiv düşüncə tərzini təşviq etmək lazımdır. Yəni onları öz fikirlərini, imtiyazlarını, dəyər sistemlərini, qərəzlərini və cəmiyyətdəki mövqelərini analiz etməyə təşviq etməliyik.

– Siz mədəniyyətlərarası kommunikasiya anlayışını necə izah edirsiniz? Fikrinizcə, son illərdə bu anlayış hansı istiqamətlərdə inkişaf edib?

– Bəli, bu da olduqca maraqlı sualdır. Belə deyərdim ki, mədəniyyətlərarası kommunikasiya, sadəcə, fərqli mədəni və dil mənsubiyyəti olan şəxslər arasında baş verən qarşılıqlı ünsiyyətlə məhdudlaşdırılmamalıdır, yaxud bu şəkildə nəzərdən keçirilməməlidir. Əksinə, bu, dünya görüşləri, inanclar sistemi, dəyərlər və insan anlayışını formalaşdıran hekayələr/narrativlər arasında davam edən bir dialoqdur. Son illərdə bu anlayış ənənəvi “mədəni kompetensiya” və ya “tolerantlıq” kimi yanaşmalardan daha da irəli gedərək inkişaf edib. Bilirsiniz, tolerantlıq haqqında danışarkən qeyd etməliyəm ki, biz bu termini hələ də elmi ədəbiyyatda görürük, amma şəxsən mən tolerantlıq sözünü o qədər də sevmirəm. Beləliklə, mən daha çox, necə deyim, daha inklüziv, daha aktiv, daha dinamik sözlərə üstünlük verərdim. Məsələn, “qucaqlamaq” (embracing) kimi sözlərə. Çünki bu söz daha pozitiv məna daşıyır, halbuki “tolerantlıq” (dözüm) daha çox, necə deyərlər, sadəcə, dözmək, qatlanmaq, sadəcə, birgə yaşamaq anlamı verir. Amma embracing, yəni qucaqlamaq, qəbul etmək – daha dərindir. Bu, hörmətlə yanaşmaq deməkdir.

Təbii, kimsə soruşar ki, “Yaxşı, o zaman hörmət nədir?”  Bu da problematik bir anlayışdır, çünki hörmət də subyektiv və mədəni kontekstdən asılı bir anlayışdır. Yəni mən hörməti bir cür başa düşürəm, siz isə tam fərqli şəkildə dəyərləndirə bilərsiniz – mədəni mənşəyimiz, dünyagörüşümüz və digər faktorlar buna təsir edir. Amma embracing – yəni müxtəlifliyin içində dəyər tapmaq və bunu qeyd etmək, bu həm də şəxsi inkişafı təşviq edir, mən belə düşünürəm.

Deməli, interkulturalizm həm də açıq olmaqdır, yəni mühakiməni bir kənara qoymaqdır. Bu, empatiya ilə bağlıdır. Bilirsiniz, empatiya çox vacib bir anlayışdır, bəlkə də, interkulturalizmdən danışanda ən vacib anlayış məhz empatiyadır. Və mən burada empatiya ilə simpatiyanın qarışdırılmaması fikrini də vurğulamaq istəyirəm. Əslində, kimin yazdığını xatırlamıram, amma bir dəfə oxumuşdum ki, empatiya – kiminsə ayaqqabısında bir mil (1.6 km) yol getməkdir, simpatiya isə, sadəcə, onun ayaqlarının ağrımasına görə üzülməkdir. Məncə, bu ifadə çox gözəl izah edir: empatiya  aktiv, simpatiya isə passiv anlayışdır.

İnterkulturalizm həm də tənqidi refleksivlikdir, bu isə davamlı şəkildə öz fərziyyələrimizə baxmaq, öz dəyərlərimizi araşdırmaq, öz qərəzlərimizə dərinliklə nəzər salmaqdır. Və bu fərziyyə və qərəzlərin sosial, mədəni, siyasi, tarixi kontekstlərdə necə formalaşdığını anlamaq və bütün bunların bizə təsirini dərk etmək deməkdir. Başqa sözlə, bu, insanın öz daxilində apardığı daha dərin bir dialoqdur.

Məncə, bu mövzuda maraqlı və vacib bir başqa məqam da rəqəmsal mühitin, sosial medianın və digər platformaların rolu ilə bağlıdır. Çünki onlar da mədəniyyətlərarası kommunikasiyanı dəyişdiriblər, məkan sərhədlərini bulanıqlaşdırıblar. Beləliklə, bu məsələyə, sadəcə, mədəniyyətlərarası effektiv və uyğun ünsiyyət qurmaq prizmasından baxmaq kifayət deyil. Bilirsiniz, insanlar mənə bu anlayışı necə tərif etdiyimi soruşanda, tez-tez elmi ədəbiyyatda rast gəlinən sadə bir tərifdən istifadə edirəm: “mədəniyyətlərarası effektiv və uyğun şəkildə ünsiyyət qurmaq”. Amma məncə, bu tərif bir qədər səthi yanaşmadır, – əgər belə demək mümkündürsə. Biz bu anlayışın dərinliyinə getməliyik. Daha şüurlu şəkildə bu haqda danışmalı və bütün bu proseslərin bizim kimliyimizə necə təsir etdiyini, kimliyimizin bu kommunikasiya formasını necə formalaşdırdığını nəzərə almalıyıq. Biz bu sahəyə başqa məsələləri də daxil etməliyik, məsələn: mədəni diskursun içində yerləşmiş hakimiyyət strukturları. Məsələn, əgər biz ingilisdilli (anglofon) bir perspektivdən baxsaq, ingilis dili dünyada lingua franca rolunu oynadığı üçün, bu ingilisdilli yanaşmaları digər yanaşmalar üzərində üstün mövqeyə gətirir.

– Aristotel “Nikomax etikası” adlı əsərində qeyd edir ki, yalnız özünə qarşı deyil, başqalarına qarşı da fəzilətli davranan insanlar, həqiqətən, doğru hərəkət edirlər. Cəmiyyətin formalaşması üçün əxlaq və mədəniyyətin hansı cəhətləri əsas hesab olunur?

– Aristotel zamanını qabaqlayan şəxs idi. Baxmayaraq ki, bu fikri, təxminən, iki min beş yüz il əvvəl ifadə edib, yenə də çox dərin və mənalıdır. Məncə, Aristotelin burada vurğuladığı məqam ondan ibarətdir ki, məsələ təkcə şəxsi dürüstlükdə deyil, eyni zamanda başqalarına qarşı olan davranışlarımızdadır. Mənim fikrimcə, cəmiyyətin formalaşmasında əxlaq və mədəniyyətin əsas cəhətləri yenə də əvvəlki sualınıza verdiyim cavabda toxunduğum bəzi ideyalarla əlaqəlidir. Yəni empatiya, hörmət, sosial ədalət, həmrəylik və ümumi kollektiv məsuliyyət. Düşünürəm ki, empatiya anlayışına artıq toxunmuşam, amma sosial ədalət məsələsinə gəldikdə, bu, bərabərlik və ədalətlilik kimi başqa mövzuları da gündəmə gətirir. Bilirsiniz, ədəbiyyatda tez-tez bərabərlikdən danışılır, amma məncə, diqqət ədalətliliyə yönəldilməlidir. Yəni, ədalətlilik hər kəsə eyni resursu vermək yox, ehtiyaclarına uyğun olaraq resurslara çıxış imkanı yaratmaq deməkdir. Bu, eyni zamanda institutlara inamın təşviqi və insanlar arasında etimadın yaradılması ilə bağlıdır. Daha əvvəl dediyim kimi, hörmət burada əsas anlayışlardan biridir, müxtəlifliyə və müxtəlifliyin bütün formalarına və təzahürlərinə, təkcə mədəni müxtəlifliyə deyil, ümumilikdə fərqliliyə hörmət. İnsan ləyaqətinə hörmət isə sülh şəraitində birgəyaşayışı bəsləyir və ümid edirəm ki, nəticə etibarilə bu, müxtəlifliyin qucaqlanmasına gətirib çıxarır.

Həmrəylik də daha əvvəl qeyd etdiyim kimi, Aristotelin vurğuladığı mühüm ictimai fəzilətlərdən biridir. Bu, əslində şəxsi maraqlardan kənara çıxmaq, müxtəlifliyi aşmaq deməkdir. Yəni məsələ təkcə “biz” deyə düşündüklərimiz deyil, bütövlükdə cəmiyyətlə bağlıdır. Bu isə bizə fərdi (individualist) və kollektivçi cəmiyyətlər arasındakı fərqləri xatırladır. Və nəhayət, kollektiv məsuliyyət, yəni insanın hərəkətlərinin cəmiyyətin rifahına necə təsir etdiyinə olan inam. Kollektiv məsuliyyət əxlaqi bir çərçivədə əməkdaşlıq münasibətlərinin qurulmasını təşviq edir. Bu dəyərlərin hamısı birlikdə sağlam cəmiyyətin əxlaqi və mədəni əsasıdır. Belə bir cəmiyyətdə insanlar yalnız şəxsi xeyir və rifahlarını güdmürlər, həm də başqalarının rifahına müsbət töhfə verirlər. Məncə, Aristotelin fəzilətli həyat anlayışının əsasını da məhz bu təşkil edirdi.

Çox sağ olun, hörmətli professor. Qeyd edim ki, müsahibəmizdə həmkarlarım Nərmin xanım və  Elnur bəy də iştirak edirlər. Sual növbəsini həmkarım Nərminə ötürürəm. Buyurun, Nərmin, söz sizindir.

Nərmin Məmmədova: Müasir Yunanıstanda multikultural və mədəniyyətlərarası mühiti necə təsvir edərdiniz? Bu məsələ Azərbaycanlı tədqiqatçılar üçün çox maraqlıdır.

– Bu, olduqca mürəkkəb bir mövzudur, lakin düşünürəm ki, əksər insanlar razılaşar ki, Yunanıstan həmişə Avropa, Asiya və Afrika arasında bir sivilizasiyalar qovşağı olub. Başqa sözlə desək, Yunanıstan Şərq və Qərbin kəsişdiyi bir nöqtə kimi formalaşıb. Onun mədəniyyəti təcrid şəraitində deyil, daimi qarşılıqlı təsir nəticəsində inkişaf edib. “Saf yunan mədəniyyəti” anlayışı olsa da, – bunu şərti olaraq, sitat içində deyirəm, – bu anlayış müasir dövrdə meydana çıxıb və daha çox millətçi bir uydurmadır. Əsl tarixi reallıq isə odur ki, Yunanıstan həmişə multikultural və mədəniyyətlərarası bir ölkə olub. Sadəcə, əvvəlki dövrlərdə bu anlayışlar üçün konkret terminlər yox idi. Hazırda Yunanıstanda qədimdən mövcud olan azlıqlar yaşayır. Məsələn, müsəlman trakya türkləri, romanlar, yəhudilər, slavyan dilli icmalar və s. Xüsusilə, 1990-cı illərdən başlayaraq Albaniya, Balkan ölkələri, keçmiş Sovet İttifaqı, Asiya, Afrika və Yaxın Şərqdən gələn çoxsaylı miqrant icmaları formalaşıb. Hazırkı dövrdə isə Yunanıstan miqrasiya ilə bağlı müxtəlif çağırışlarla üz-üzə qalır. Təbii ki, bütün ölkələrdə olduğu kimi, Yunanıstanda da qaçqınlarla bağlı məsələlər mövcuddur. Bu sahədə ciddi iqtisadi təzyiqlər var. Lakin bu çətinliklər eyni zamanda mədəniyyətlərarası dialoqun yenilənməsi üçün də bir imkan yaratdı. Çünki artıq Yunanıstanda bu məsələlər, mədəniyyətlərarası münasibətlər ətrafında açıq müzakirələr aparılır. Son 30-35 il ərzində ciddi dəyişikliklər baş verib, bunu əminliklə deyə bilərəm. Əgər şəxsi təcrübəmdən danışsam, həyatımın ilk illərində Kanadada böyümüşəm. Daha sonra ailəmlə birlikdə 1980-ci illərin əvvəllərində Yunanıstana köçdük. Oradan yenidən Kanadaya gedib 1990-cı illərin ortalarında bir daha Yunanıstana qayıtdım. Bu illər ərzində çox böyük dəyişikliklərin baş verdiyini öz gözlərimlə görmüşəm. O vaxtlar biz “multikulturalizm” və ya “interkulturalizm” kimi anlayışlardan ümumiyyətlə danışmırdıq. Bu terminlər, sadəcə, yox idi. Məsələn, Kanadada bu anlayışlar artıq mövcud idi, çünki Kanada multikultural siyasətin öncüllərindən biri sayılır. Amma Yunanıstanda bu mövzular haqqında açıq şəkildə danışmağa 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən başlanıldı, bu məsələlərin vacibliyi məhz o dövrdə daha aydın şəkildə üzə çıxdı.

Yunanıstanın təhsil sistemi zamanla bu istiqamətdə ciddi dəyişikliklərə məruz qalıb. 1990-cı və 2000-ci illərin əvvəllərində daha çox “multikultural təhsil” anlayışından istifadə olunurdu. Məqsəd məktəblərin yeni miqrasiya reallıqlarına necə uyğunlaşması ilə bağlı idi. Son dövrlərdə isə pedaqoqlar və siyasətçilər “interkultural təhsil” anlayışına üstünlük verirlər. Bu anlayış Avropa İttifaqının yanaşmaları ilə daha çox uzlaşır və qarşılıqlı hörmət, dialoq, açıqlıq və inklüziv iştirak kimi prinsipləri önə çəkir. Yunan cəmiyyətində, xüsusən də, müəllimlər, tədqiqatçılar və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları arasında bu məsələlərə artan diqqət müşahidə olunur. Düşünürəm ki, artıq biz hamımız mədəniyyətlərarası fərqindəliyin və bacarıqların əhəmiyyətini daha yaxşı anlayırıq. Müəllimlər üçün çoxlu seminar və təlim proqramları keçirilir, bu isə bir neçə on il əvvəl mövcud deyildi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Yunanıstan artıq “interkultural məktəblər” də yaradıb. Əlbəttə, bu ayrıca bir mövzudur, amma əsas məqsəd Yunanıstanın şagird əhalisi arasında mədəni müxtəlifliklə bağlı çağırışlara cavab vermək idi. Bu məktəblərdə xüsusi hazırlıqlı müəllimlər çalışır. Bəzən bu modelin sosial təcridə səbəb ola biləcəyi ilə bağlı tənqidlər səslənsə də, ümumi məqsəd eyni zamanda ümumtəhsil sistemini də islah etmək idi. Yəni bu məktəblərin təcrübəsindən öyrənərək, müxtəlifliyi idarə etməyə yönəlmiş daha geniş bir strategiyanın tərkib hissəsi kimi çıxış edirdi. İnkar etmək olmaz ki, bu sahədə qəbul edilən siyasətlər və çərçivə sənədləri ciddi irəliləyişə səbəb olub. Lakin hələ görüləsi çox iş var. Məncə, təhsildə aşağıdan-yuxarıya doğru, daha çox təşəbbüslər — yerli vətəndaş cəmiyyəti və müəllimlərin təşəbbüsləri — həyata keçirilməlidir.Mən nikbin olmaq istəyirəm, müsbət danışmaq istəyirəm. Çox dəyişiklik baş verib, amma eyni zamanda daha çox irəliləyiş üçün geniş imkanlar var.

İndi isə söz növbəsi həmkarım Elnur bəyindir. Buyurun, Elnur.

Elnur Qasımov: Multikultural təhsil sahəsində fikirləriniz çox maraqlıdır. Bu sahədə hansı nəticələrə gəlmisiniz?

– “Nəticələr” məsələsinə gəlincə… əgər etiraz etmirsinizsə, mən “multikultural təhsil” yerinə “interkultural təhsil” terminindən istifadə etməyi üstün tutaram. Çünki bu anlayış daha inklüziv, daha əhatəlidir və düşünürəm ki, hazırkı dövrdə daha aktualdır. Bu yanaşma sadəcə müxtəlifliyi tanımaqdan ibarət deyil, artıq onunla fəal şəkildə qarşılıqlı əlaqəyə girmək mərhələsinə keçmişik. Məsələn, bu gün təkcə müxtəlif şagird əhalisinin mövcudluğunu qeyd etmək kifayət etmir. Əsas məsələ bu müxtəlifliyin içində yaşamaq, onunla işləmək, onu mənimsəməkdir. Təhsil sistemi, sadəcə, müxtəlifliyi qeyd edən, onu bir sıra sabit fərqliliklər kimi təqdim edən yanaşmadan (bu, daha çox multikultural təhsilin fokusunda olur) kənara çıxmalıdır. İnterkultural təhsilin məqsədi daha çox mədəniyyətlərarası fərqindəlik, mədəniyyətlərarası bacarıqlar, tənqidi düşüncə və insanın öz inanclarını, düşüncələrini, dəyərlər sistemini sorğulaya bilmə qabiliyyətini formalaşdırmaqdır.

İnterkultural təhsil tələbələri bir-birindən öyrənməyə təşviq etməlidir. Mənim səmimi inancım odur ki, mədəni plüralizm bir dəyərdir, bir üstünlükdür. Bu, dialoq və düşüncə üçün bir fürsət kimi dəyərləndirilməlidir, problem kimi yox. Təbii ki, təhsildə mədəni müxtəlifliklə işləmək bir sıra çağırışlar da gətirir. Düşünürəm ki, bu məsələdə hamımız razıyıq. Təhsillə məşğul olan hər kəs bilir ki, bu çağırışa sürətli və sadə bir həll yolu yoxdur. Lakin əgər biz bunu müsbət, yaxşı bir şey, dialoq və düşüncə üçün bir fürsət kimi görsək, bu yalnız müsbət nəticələr verə bilər. İnterkultural təhsil demokratik vətəndaşlığı dəstəkləyir və ya ən azından,  dəstəkləməlidir. Yenə də deyirəm, bu təhsil empatiyanı, hörməti, açıqlığı, sosial birliyi formalaşdırmalı və gücləndirməlidir. Məncə, bu, indiki dövrdə əvvəlkindən daha vacibdir, çünki biz Qərbdə getdikcə artan qütbləşmənin şahidi oluruq. Halbuki, bu cəmiyyətlər əvvəllər multikulturalizmi qəbul etmişdilər. Amma indi qütbləşmə tendensiyası yenidən baş qaldırır.

Qeyd etdiyim kimi, Yunanıstanda bəzi məktəblər “interkultural məktəb” adlandırılıb. Amma mən düşünürəm ki, bütün məktəblər interkultural olmalıdır.  Yəni əvvəl qeyd etdiyim prinsipləri tətbiq etməlidirlər: mədəni müxtəlifliyə dəyər vermək, hörmət, tənqidi düşüncə və özünü dəyərləndirmə (refleksiya). Bunu yalnız “interkultural məktəblər” etməməlidir. Məktəblər mədəniyyətə cavab verən bir yanaşma tətbiq etməlidirlər. Müəllimlər mədəniyyəti dərs prosesinə daxil etməlidirlər. Bu təkcə dil müəllimlərinə aid deyil. Çox zaman düşünürük ki, yalnız humanitar və sosial fənlər müəllimləri bu mövzulara toxunmalıdır. Amma məncə, bütün müəllimlər istər riyaziyyat, istər fizika, istər biologiya müəllimi olsun bu məsələləri gündəmə gətirməlidir.

Yeri gəlmişkən, bir neçə həftə əvvəl mən Afina şəhərində keçirilən bir tədbirə dəvət olunmuşdum. Təxminən, 200 məktəb direktoru ilə birlikdə biz məktəbin mədəniyyətə cavab verən bir mühit yaratmaqda oynadığı rolu müzakirə etdik. Belə bir mühit tələbələrin identikliklərini təsdiqləyir, onların özlərini kənarda və ya ayrı hiss etmələrinin qarşısını alır. Bu mühit tədris proqramında özlərini görə bilmələrini təşviq edir və onların özünəməxsus “bilik fondlarını” əsas kimi istifadə edərək, yalnız dominant bir mədəniyyətə fokuslanmır. Şəxsi təcrübəmə əsaslansam, 1980-ci illərin əvvəllərində Kanadada şagird olduğum zaman bu hissi yaşamışam. Yunan əsilli olsam da, məktəb və müəllimlərim mənə özümü həmin mühitin bir hissəsi kimi hiss etdirdilər. Mədəni kökümə görə qürur duymalı olduğumu mənə aşıladılar, amma eyni zamanda özümü kanadalı kimi də hiss edirdim. Düşünürəm ki, məhz bu incə balans bizim nail olmalı olduğumuz hədəfdir. Mən müəllimlərlə, xüsusilə, dil müəllimləri ilə işləyirəm və onlara hər zaman deyirəm: “Əgər siz uzaq, kənd məktəbində dərs deyirsinizsə, burada müxtəliflik yoxdur, yenə də siz bu şagirdlər üçün bir fürsət yaradırsınız.” Bəli, o mühit monokultural ola bilər, müxtəliflik birbaşa görünməyə bilər, amma siz yenə də tələbələrinizdə interkultural düşüncəni formalaşdırmalısınız, çünki siz bu şagirdləri gələcəyin vətəndaşları kimi formalaşdırırsınız. Siz onları qlobal vətəndaşlara çevirmək üçün hazırlayırsınız.

– İnterkultural kommunikasiya mövzusu üzrə sizin vacib hesab etdiyiniz elmi məqalələrinizdən birini Azərbaycan dilinə tərcümə etməyə icazə verərdinizmi?

– Bəli, əlbəttə. Bu, mənim üçün böyük bir şərəf olar. Mən məmnuniyyətlə bu mövzuda vacib hesab etdiyiniz məqalələrimdən birinin tərcüməsinə icazə verirəm. Düşünürəm ki, bunu etmək özü-özlüyündə çox vacibdir, çünki biliklərin dillər və mədəniyyətlərarası sərhədlərdən keçərək yayılması bizim danışdığımız bütün prinsiplərin təməlində dayanır. Biz ideyaları yaymalı, paylaşmalı və müxtəlif kontekstlərdə uğurlu təcrübələri nəzərdən keçirməliyik.