Daha.az Rəvan Cavidin “Əlvida, tamaşaçı! Salam, sənət!” yazısını təqdim edir.

Keçən günlərdə Viskontinin “Kinonun yüz ili” kitabını oxuyanda bugünkü film sektorundakı problemlərin, təxminən, əlli-altmış il əvvəl yarandığı və bir daha dərdinə çarə tapılmadığını öyrəndim.

Səbəb?

Əlbəttə ki, İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı “Soyuq müharibə”nin “Savaşa yox, yarışa hə!” prinsipi.

Kapitalizmdə isə yarış heç vaxt adil olmur. Həyatın bütün sahələrinə təsir edən bu “yarışlar” mədəniyyətə, incəsənətə, xüsusən də, ciddi məbləğlərin “oynadığı” film industriyasına təsir edir. Klassik film erasından yeni dövrün sinemasına keçid və yaranan problemlər ictimai düşüncənin, texnologiyanın və siyasətin bəhrəsi idi. Film məktəbləri içində bu sistemə ilk səs çıxaranlar isə fransızlar oldu. Bir az o səsdən danışmaq istəyirəm.

Yeni Dalğa – İnqilabın kameraları

1950-ci illərin sonları və 1960-cı illərin əvvəllərində Fransa kinosunda meydana çıxan Yeni Dalğa hərəkatı, mövcud kino strukturuna qarşı üsyan mahiyyəti daşıyırdı. Bu hərəkatın əsas simaları – Fransua Trüffo, Jan-Lük Qodar, Yerik Romer, Klode Şabrol və Jak Rivet kimi rejissorlar bir zamanlar Andre Bazinin şagirdləri və “Cahiers du Cinéma” jurnalının fəal yazarları olmuşdular. Bazin məhz buna görə Yeni Dalğanın atası adlandırılırdı.

Yeni Dalğa rejissorları klassik kino strukturunu, xüsusilə də, Hollivud filmlərindəki səliqəli süjet quruluşunu və dramatik ardıcıllığı rədd edir, onun əvəzində eksperimental montaj, əl kamerası, səsyazmada naturalist yanaşma, on-location (studiyadan kənarda) çəkilişlər, və qeyri-peşəkar aktyorların istifadəsi kimi üsulları üstün tuturdular.

Bu rejissorlar filmlərində tez-tez metakino texnikasına da müraciət edirdilər – yəni tamaşaçını filmin süjetindən ayıraraq onun “film olduğunu” xatırladan yanaşmalar. Qodarın “Sufle partisi” (A Bout de Souffle, 1959) filmində tətbiq olunan “jump cut” texnikası Yeni Dalğanın klassik montaj qaydalarına meydan oxumasının bariz nümunəsidir.

Andre Bazinin nəzəriyyələri ilə Yeni Dalğa rejissorlarının estetik yanaşmaları arasında hər nə qədər fərqliliklər olsa da, ümumi fəlsəfi ideallar – xüsusilə reallığa yaxınlıq, şəxsi ifadə azadlığı və kreativ sərbəstlik onları birləşdirirdi. Bazin, bir növ, bu rejissorların düşüncə müəllimi olmuş, onların kino dilini yenidən yaratmasına ideoloji zəmin hazırlamışdır. Trüffo öz müəllimi Bazin haqqında “Əgər o olmasaydı, biz heç vaxt kamera arxasına keçməyə cəsarət etməzdik…” deyirdi.

Bəs Yeni Dalğa necə ortaya çıxmışdı?

“Fransız Yeni Dalğa” (Nouvelle Vague) hərəkatı, yalnız estetik inqilabla məhdudlaşmayan, eyni zamanda cəmiyyətə və insan fərdiyyətinə dair radikal suallar ortaya atan bir kino yönümünü təmsil edirdi. Bu rejissorların filmlərindəki üsyankar ruh, sonrakı dövrlərdə, xüsusilə 1968-ci ilin may ayında baş verən tələbə və işçi etirazları ilə ortaq bir ideoloji zəmində birləşmişdir.

Hər iki hərəkatın mərkəzində sistemin tənqidi, müəssisələşmiş strukturlara qarşı çıxış və şəxsi azadlığın müdafiəsi dayanırdı.

Yeni Dalğa rejissorları klassik kino quruluşlarını dağıdaraq, kino sənətini elitist narrativlərdən azad etməyə çalışırdılar.

Onlar üçün kino, sadəcə, əyləncə deyil, həm də ideoloji bir ifadə vasitəsi idi.

Eynilə 1968-ci ildə baş verən sosial hərəkatlar da mövcud siyasi və sosial sistemə qarşı dərin bir etiraz forması idi. Universitetlərdə başlayan etirazlar qısa zamanda fabriklərə və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə yayılmış, nəticədə bütün bir nəslin dəyişiklik tələbini simvolizə etmişdir.

Jan-Lük Qodar bu iki xəttin kəsişməsindəki önəmli fiqurdur. O, 1968 hadisələrindən sonra açıq şəkildə kommersiya kinosundan uzaqlaşaraq siyasi, marksist yanaşmaya sahib eksperimental filmlərə yönəlmişdir.

Hətta Kann Film Festivalı 1968-ci ildə Qodar və Trüffo  tərəfindən dayandırılmış, bu isə Yeni Dalğa rejissorlarının təkcə kinoda deyil, həm də ictimai hadisələrdə aktiv mövqe tutduğunu göstərmişdir.

Bu baxımdan, Yeni Dalğa kinosu ilə 1968 May Hərəkatı arasında birbaşa əlaqə olmasa da, onların ikisi də mövcud hegemonik quruluşlara qarşı çıxan, fərdin azadlığını və yaradıcı təfəkkürünü müdafiə edən paralel mədəni-fəlsəfi cərəyanlar kimi qiymətləndirilə bilər.

Beləcə, bu iki xəttin əsasında XX əsrin ikinci yarısında Fransa intellektual həyatında yeni dövr başladı.

Yeni Dalğanın fəlsəfəsi

Fransız Yeni Dalğa yalnız texniki və estetik yeniliklər deyil, həm də dərin fəlsəfi mövqeyi ilə fərqlənirdi. Bu kino hərəkatı, əsasən, Sartr və Albert Kamü kimi ekzistensialist filosofların təsiri altında formalaşan ruh halını əks etdirirdi.

Rejissorlar fərdin absurd dünyada mənasızlıqla qarşı-qarşıya qalmasını, azadlıq axtarışını və hakim mədəniyyətə qarşı daxili üsyanı kino vasitəsilə ifadə edirdilər.

Bu baxış tərzi sonradan 1968-ci ilin may hərəkatları ilə fəlsəfi və ideoloji paralellər qurmağa imkan verir. Yeni Dalğa kinosunda tez-tez rast gəlinən mövzulardan biri azadlıq və onun məsuliyyətidir. Sartrın “insan azadlığa məhkumdur” tezisi bu filmlərdə konkret personajlar vasitəsilə bədii şəkildə əks olunur.

May 1968 hadisələri də mahiyyət etibarilə ekzistensial üsyanın kollektiv forması idi. Tələbələr və fəhlələr, kapitalist sistemin və universitetlərin texnokratik idarəetməsinə qarşı çıxaraq, “qeyri-insani” strukturlaşmanı tənqid edirdilər. Onlar, sadəcə, siyasi dəyişiklik deyil, “mədəni və ontoloji yenilənmə” tələb edirdilər. Bu isə Yeni Dalğa rejissorlarının kino vasitəsilə axtardığı dəyişikliklə üst-üstə düşür.

Fəlsəfi cəhətdən Yeni Dalğa kinosu həm də Lui Altüsserin “ideoloji dövlət aparatları” nəzəriyyəsi kontekstində oxuna bilər.

Altüsserə görə, ideologiya fərdləri “çağıraraq” (interpellation) sosial struktura tabe edir. Klassik kino isə bu ideoloji aparatın bir hissəsi kimi çıxış edir – reallığı təhrif edir, onu təmsil deyil, yenidən qurur.

Yeni Dalğa rejissorları bu illüziyanı pozaraq tamaşaçını passiv qavrayışdan aktiv düşüncəyə yönəltməyə çalışırdılar.

Qodar, xüsusilə, bu məsələdə radikal mövqe tutaraq, filmlərində ardıcıllığı pozur, süjetin klassik quruluşunu dağıdır, personajların kameraya birbaşa müraciət etməsinə şərait yaradır.

Bu, tamaşaçının film qarşısındakı təhlükəsiz mövqeyini sarsıdır və onu öz mövqeyini yenidən düşünməyə vadar edir – eynilə 1968-in tələb etdiyi kimi: düşün, etiraz et, dəyiş!

Yeni Dalğa sənətin sənət üçün olduğunu müdafiə etmirdi.
Amma kütləviləşməsinə, populistləşməsinə də qarşı idi. Tamaşaçı əgər kütlə ideologiyasına təslim olubsa, Yeni Dalğa yaratdıqlarını sənətin rəflərinə qoyurdu. Yox, əgər tamaşaçı da küçədə baş verənlərin fərqindədirsə və içindəki etirazı ifadə etmək istəyirsə, onda sənətin rəflərindəki həmin filmlər havayıca nümayiş etdirilirdi.