Daha.az Salam Sarvanın “Park” nəşriyyatında işıq üzü görən “Fikir oyunları” adlı yeni kitabından bəzi hissələri təqdim edir.

 

Təmənnasız dostluq varmı?

Bəzi filosofların dostluq barədə fikirlərini oxuyanda məəttəl qalıram. Məsələn, onlar belə deyirlər: dostluq təmənnasız olmalıdır. Qəribədir, bu cürə hökmlər verən, hansısa anlayışın boynuna öhdəlik qoyan filosof özünü uşağın üstünə qışqıran valideyn kimi aparır. Fəlsəfi fikir avtoritar ola bilməz axı: bu cürə hökmlər verənlər əvvəlcə təmənnasız dostluğun mümkünlüyünü sübut eləməlidirlər.

Təmənnasız hərəkət – əvəzində heç nəyin umulmadığı əməldir. Hə, insanlar arasında təsadüfən yaranan münasibətlərdə təmənna olmur: məsələn, təsadüfən eyni kupeyə düşdüyün sərnişinlər bir-birinə qarşı neytraldır. Lakin onlardan biri ilə bəzi cəhətlərinizin uyğunluğu aranızda bağlar yaradır və siz yol qurtarandan da sonra ünsiyyətə can atırsınız. Bu ünsiyyət hər ikiniz üçün xoşdur, bir-birinizin yanında darıxmırsınız, sirlərinizi və dərdlərinizi rahatca bölüşə bilirsiniz. Təmənna məhz münasibətlərin bu səviyyəsində – sənin həmin adama can atdığın mərhələdə ortaya çıxır. Həmin adam sənə lazımdır – ondan umacağın var: həyatındakı çatışmazlığının yerini doldurmalıdır. Bu, mənəvi təmannadır.

Siz bu münasibətlərə ad qoyduğunuz vaxtdan – yəni bir-birinizi dost saydığınız zamandan isə maddi təmənna ortaya çıxır. Çünki məişət fəlsəfəsində dostun yaman gündə tanınması ilə bağlı daşlaşmış qənaət var. Sən həmin adamı «dost» adlandırdığın andan dostluq anlayışının üzərinə indiyəcən qoyulmuş öhdəlikləri münasibətlərinizə yükləmiş olursan – yəni onu dar gündə dadına çatmalı olan birisi kimi qəbul eləməyə başlayırsan. Halbuki həmin adamı «dost»  adlandırana qədər davam eləyən ünsiyyətinizdə belə umacaq yox idi.

Beləliklə, bir-birinizi «dost» adlandırandan sonra münasibətlər qarşılıqlı öhdəlikləri olan tərəflərin əməkdaşlığı şəklini alır.

Amma nə olsun?! İnsanın dar gündə kara gələcək birliklər qurmağa çalışması təbii haldır. Adamlar rəsmi qanunların tənzimləmədiyi qruplar yaratmağa daim ehtiyac duyublar: məsələn, on nəfər yığışıb «lotereya» oynayır, beş nəfər yığışıb dərnək qurur, üç nəfər birləşib dostluq yaradır. Təmənnaların uzlaşdırıldığı belə qruplaşmalar özünü daim tənha və köməksiz sayan insanların ən təbii ehtiyacıdır. Yəni dostluq anlayışına bu cür yanaşmada ayıb nə var axı?

Bu suala dərin və dəqiq cavab tapa bilməsək, avtomatik olaraq ritorik suala çevriləcək.

Təmənnalı olmaq ayıbdırmı?

Yuxarıda dedik: biz əvəzində nəsə umduğumuz hərəkətlərimizi təmənnalı hərəkətlər sayırıq: təmənnalı yaxşılıq… təmənnalı nikah… təmənnalı tərif…

Gəlin düşünək: elə bir hərəkət mümkündürmü, əvəzində umacağımız olmasın? Təsəvvür eləyək mümkündür – təsəvvür eləyək kiməsə elədiyimiz yaxşılığın əvəzində quruca təşəkkür də ummuruq. Bəs yaxşılıq elədiyimiz həmin adam bizə qarşı pislik eləyəndə niyə daha möhkəm sarsılırıq? Belə çıxır, şüuraltı olaraq umacağımız varmış – ən azı bizə qarşı münasibətində elədiyimiz yaxşılığı nəzərə alacağını gözləyirmişik.

Ona görə də bütün dillərdə qədirbilməz, haqq-say itirən, yaxşılığı yerə vuran mənasında işlənən “nankor”  sözü var.

İnsan ehtiyac duymadan heç nəyə can atmır: məsələn, aclıq hiss eləməyəndə yeməyə dartınmırsan. Məni kiməsə fayda verməyə sövq eləyən də məhz yaxşılıq eləməyə duyduğum ehtiyacdır. Mən sənə kömək eləməklə həm də içimdəki bu ehtiyacı  ödəmək istəyirəm – yəni həm də özümü düşünür, öz eqomdan çıxış edirəm.

Hansısa restoranın qapısından girərkən içəridə oturanların hamısına «nuş olsun» demirsən, bu ifadəni konkret stolun yanından keçəndə dilə gətirirsən. Niyə? Çünki «sağ ol» cavabını yalnız ikinci halda eşitmək mümkündür. Çünki başqalarına qarşı hərəkətlərimiz bizim suallarımızdır: bu sualların cavablarını mütləq eşitmək istəyirik.

Kiminsə ad gününə aldığın hədiyyə onun xoşuna gələndə sevinirsən, gəlməyəndə məyus olursan. Çünki yaxşılıqlarımızın nəticəsinin bizim öz emosiyalarımıza birbaşa dəxli var.

Şüurlu olaraq atılan addım məqsədsiz ola bilməz. Məqsədsiz yaxşılıq eləmək imkanımız olsaydı, günəşə bənzəyərdik: çünki ixtiyarsız olaraq daim işıq saçmaq onun təbiətindəndir. İnsanda isə daim xeyir əməllər saçmaq özəlliyi yoxdur: o yalnız istəyəndə bu işığı saçır – müəyyən hallarda işıq saçmaq şüurlu seçimdir.

Məqsədsiz yaxşılıq – təsadüfən kiməsə faydası dəyən şüursuz hərəkət ola bilər. Məsələn, itirdiyimiz pulun kiminsə rastına çıxması ixtiyarsız hərəkətimiz nəticəsində başqasının xeyir tapmasıdır: biz bu pulu həmin adama qismət olması üçün bilərəkdən atmamışdıq yerə.

Hərəkət iradidirsə, mütləq məqsədi var… Məqsədi varsa, təmənnası var.

«Təmənnasız nikah» nə deməkdir axı? Ailə qurmaqda məqsədin olmurmu? Onda belə çıxardı, sən öz əlindən yerə düşən şüursuz şar kimi dığırlana-dığırlana təsadüfən VVAQ-a gedib çıxmısan.

Yuxarıda yazdığım məqamı bir də dilə gətirək… Hiss və ağıl insan təbiətində daim harmoniyadadır: duyğu qımıldanan kimi ağıl da hərəkətə keçir. Qısamüddətli affekt halları istisna olmaqla qabaqcadan götür-qoya məruz qalmayan heç bir hərəkətimiz yoxdur. Hər şeyi hesablayırıqsa, deməli, sərfəli variantı seçirik. Sual isə məhz burada yaranır: sərfəli olanı seçmək təmənnalı olmaq deyilmi?

Bu suala dərin və dəqiq cavab tapa bilməsək, avtomatik olaraq ritorik suala çevriləcək.

Tamahkarlıq ayıbdırmı? Fəlsəfənin acizliyi

Ev-eşiyini tərk eləyib çəlləkdə yaşayan Diogenin var-yoxu əvvəlcə bir torba, bir əsa və su içmək üçün bir qabdan ibarət idi. Ancaq bir gün bir uşağın ovcu ilə su içdiyini görəndən sonra qabı da tullamışdı.

Filosof Antisfen də belə düşünürdü: insanı xoşbəxt olmağa qoymayan xüsusi mülkiyyətdir. Çünki əmlakı olmayan onu əldə eləmək uğrunda əzablara qatlaşır, əmlakı olansa daim onu itirmək qorxusuyla iztirab çəkir. Hər ikisi çırpınır, hər ikisi narahatdır. Xoşbəxt olmaq üçün əmlakdan imtina etmək lazımdır.

Varlı-hallı ailədə qayğısız həyata tüpürüb zahidlik eləyən Budda da təxminən belə düşünürdü: həyatdakı iztirabların səbəbi arzu-istəklərdir və əzablardan qurtulmaq üçün bu istəklərdən azad olmaq gərəkdir.

Stoiklər də belə fikirləşirdi: hər şeyin sahibi olmaq üçün hər şeydən imtina etmək lazımdır.

Bu filosoflar doğru düşünürdülərmi? Məncə, yox. Çünki Antisfenlə  Diogenin  təlqin elədiyi həyat tərzi yalnız azsaylı adamlar üçün xilas yolu ola bilər. Bu düşüncəni bütün cəmiyyət boyu gerçəkləşdirmək istəsək, absurda dirənərik – bütün insanlar əmlakdan imtina eləsələr, birgəyaşayışın konsepsiyası darmadağın olar.

Bu mənada Buddanın iztirabsız həyat arzusu da düşüncəyə yatmır. Əvvala, Buddanın bu ideyası da bir arzudur və ona çatmaq üçün də xeyli əziyyət çəkmək lazım gəlir. Deməli, məntiq Buddanın bu arzusundan da xilas olmağımızı tələb edir.

Həm də axı həyat məhz ağrılarla toxtaqlıqların bir-birini əvəzləməsi halında həyatdır. Çox hallarda hüzur fiziki və mənəvi ağrıların toxtamasıdır elə: məsələn, sadəcə, diş ağrısının kəsməsidir. Buddanın ideyası bütün cəmiyyət boyu baş tutsaydı, həyatımız ağrısız ruhların dolaşdığı bir dünyaya çevrilərdi.

Ümumən, insanı öz istəklərini boğmağa çağıran fəlsəfə bu yola acizliyindən əl atıb. Vəziyyəti qadağalarla tənzimləmək ən asan çıxış yoludur axı. Lakin şüşəni hansı formaya salsan da, sınma xassəsi həmişə qalır. Bu istəklərin boğulmayacağı münbit şəraitin fəlsəfəsini yaratmaq isə hələ ki mümkün olmayıb. Amma nə vaxtsa mümkün olacağı da istisna deyil.

Tamahkarlıq ayıbdırmı? Avtobusdakı oturacaq

Yuxarıda dediklərim bu suala cavab axtarmaq üçün gərək olan ilkin qeydlər idi.

Yəqin, fərqinə varmısınız artıq: mən hər dəfə bəhs elədiyimiz anlayışların toplum tərəfindən qəbul olunmuş mənasını mütləq xatırladıram. Beləliklə, biz varlanmağa, artırmağa həris olan adamı tamahkar sayırıq.

İndi belə bir epizoda baxaq… Avtobusdakı ikinəfərlik oturacaqların birində bir nəfər oturub, digərləri isə tamam boşdur. Sən ixtiyarsız olaraq həmin adamın yanında yox, boş olan oturacaqların birində oturacaqsan. Niyə? Çünki insan daim genişliyə can atır.  Elə məhz bu səbəbdən də özünə məxsus olan ərazini daim genişləndirməkdə maraqlıdır. Bu təbii marağın harası ayıbdır axı?

Gözəlliyə baxmaqdan doymayan adamı, xüsusi əşyaları toplamaqdan doymayan kolleksiyaçını, öz bilgisini artırmaqdan doymayan kitab həvəskarını tamahkar sayırıqmı? Yox.

Maaşa işləyən bir ailəni ömür boyu dar gün üçün pul topladığına görə tamahkar sayırıqmı? Yox.

Öz biznesinin sərhədlərini böyütməkdən doymamaqla iqtisadi rəqabət şəraitində cəmiyyətə fayda verən iş adamını tamahkar sayırıqmı? Yox.

Ta yerdə nə qaldı ki?

Biz ömrün qısa olduğunu bildiyimizə görə dünya nemətlərindən daha çox həzz almağa çalışırıq və bu kontekstdəki acgözlüyümüzdə ayıb heç nə yoxdur.

Yox, əgər «tamahkarlıq» deyərkən başqasının malına göz dikmək – başqasının haqqına girmək nəzərdə tutulursa, bu vəziyyətin əxlaqi qiymətini Ədalət kateqoriyası ilə vermək mümkündür.

Beləcə, tamahkarlığın ayıb sayılacağı bircə məqam tapa bilərikmi? Tapa bilməriksə, tamahkarlıq anlayışının dildə saxlanılmasına nə ehtiyac?

Bu suala dərin və dəqiq cavab tapa bilməsək, avtomatik olaraq ritorik suala çevriləcək.

Şöhrətpərəstlik ayıbdırmı?

İzahlı lüğətlərdə belə yazırlar: şöhrət – kiminsə zəhmət, istedad, məharət və sair nəticəsində tanınması, məşhurlaşmasıdır.

Bu tərifi qəbul eləsək, «şöhrətpərəstlik» sözü dilimizə soxuşdurulmuş artıq bir anlayış kimi görünəcək. Çünki bir kababçı yaxşı kabab çəkdiyinə görə ad qazanır, bir yazıçı istedadlı olduğuna görə məşhurlaşır – bu cürə hallarda şöhrət spontan hadisədir və zərurət kimi ortaya çıxır. Yoxsa, gülməli kontekst yaranardı: belə çıxardı, kababçı şöhrətpərəst sayılmamaq üçün kababı pis çəkməlidir.

Bir düşünək: öz məhsulunun reklamı ilə özünü tanıtmaq istəyən müəsisəni şöhrətpərəst saymaq olarmı? İndi PR az qala  bir elm sahəsinə çevrilib. Halbuki əsas məqsədi müsbət brend imicini yaratmaqdır.

Yox, əgər söhbət hər nəyin bahasına məşhurlaşmaq istəyini ayıb saymaqdan gedirsə, burda da bir məntiq tapmaq çətindir. Tutalım, səsi olmayan müğənni ekranlarda sərgilədiyi səviyyəsiz hərəkətləri ilə tanınıb. Bu zaman biz onu şöhrətpərəst yox, məhz səviyyəsiz sayırıq. Yəni, kiminsə məşhurlaşmaq çabalarının nəticəsi çoxluqda simpatiya yaratmayıbsa, həmin adama «şöhrətpərəst» damğası vurmaq ağlımıza da gəlmir: sadəcə, nəticədə yaranmış obraza ad qoyuruq. Məsələn, adamları çimdikləməklə sağaldan birisi kimi ad çıxarmış adama şöhrətpərəst yox, fırıldaqçı deyirik.

Gəlin birlikdə axtaraq: bu anlayışı işlətmək üçün həyat epizodlarında bircə dənə yer tapa bilərikmi? Tapa bilməriksə, «şöhrətpərəst» sözünün dilimizdə quruca anlayış kimi qalmasına nə hacət?

Doğrusu, mən yuxarıdakı arqumentləri gətirməyə də bilər, bu məsələ ilə bağlı sualı birbaşa da qoya bilərdim: ümumən, insanın tanınmaq istəyində ayıb nə var axı? Sualı bir də təkrar edirəm: insanın tanınmaq istəyində ayıb nə var?

Bu suala dərin və dəqiq cavab tapa bilməsək, avtomatik olaraq ritorik suala çevriləcək.

Qeybət ayıbdırmı? Dilimizin bəlası

Min illərdi başqalarının arxasınca danışmaq ayıb hesab olunur. Min illərdi adamlar bir-birinin arxasınca danışmaqdadırlar. Başqa cür ola da bilməzdi: çünki qeybət adamların ünsiyyətini maraqlı eləyən, hətta çox hallarda bu ünsiyyətin məğzi-mənası olan məsələdir. Bu həqiqəti beləcə də qəbul eləmək zamanı çoxdan çatıb.

İki nəfərin qeybəti zamanı ikicə hal mümkündür. Birinci hal: söhət zamanı üçüncü adam barədə hər şey düz danışılır. Bu halda qeybəti ayıb saysaq, həqiqətin söylənilməsini ayıb hesab eləmiş oluruq. İkinci hal: üçüncü adam barədə danışılanlar yalandır, böhtandır. Bu halda isə vəziyyətin əxlaqi qiymətini verməkçün «Yalan» anlayışının qabardılması bəs eləyir. Yəni, demirsən «qeybət ayıbdır», deyirsən «yalan zərərlidir». Beləcə, «qeybət» kimi bir artıq söz dildən çıxarılmış olur, dildə sahman yaranır, ünsiyyət modeli sadələşir.

Fikir veirirsinizsə, mən bu kitab boyu işləməyən əxlaq şablonlarının dilimizdən çıxarılmasının tərəfdarı kimi çıxış edirəm. Niyə? Çünki neqativ yükü olan və gerçəkdə işləməyən anlayışların dilimizdə qalması ciddi fəsadlar törədir. Axı biz insanlarla bir yerdə yaşamağa məhkumuq və ona görə də nəzərə almalıyıq: insanın xarakter cizgiləri ilə bağlı neqativ yüklü anlayışların çoxluğu ətrafdakı auranı da neqativ göstərir – sanki təpədən-dırnağa naqis çəhətlərdən ibarət adamların arasındasan. Bu cürə qavrayış isə bizi bir-birimizdən qorxa-qorxa yaşamağa, ətrafdakılara qarşı vasvası olmağa məcbur eləyir.

Çox güman, sosial şəbəkələrdəki xəbər burulğanının fərqinə varmısınız.  Belə bir eksperiment aparın: sosial şəbəkələrdən on gün uzaq durandan sonra qayıdıb həmin müddətdə buraxdığınız xəbərləri bir-bir oxuyun. Görəcəksiniz ki, həmin müddətdə şəxsi həyatınızda da, dünyanın gedişatında da heç bir dəyişiklik olmayıb. Beləysə, bu qədər informasiya nəyə lazımmış axı?!

Məsələ burasındadır: aldığımız informasiyaların sayı baş verən hadisələrin sayına adekvat deyil – axı eyni bir hadisəni əlli başlıq altında təqdim edirlər. Beləcə, eyni bir xarakter cizgisini də neçə-neçə sinonimlərlə ifadə eləmişik. Görün, kimisə aldadıb pulunu ələ keçirən adamın dilimizdə neçə adı var: yalançı, fırıldaqçı, julik,  lotu, aferist, hiyləgər, saxtakar, kələkbaz, bic, haramzada, cüvəllağı…

Eyni məntiqlə naqis saydığımız işlək cəhətlərə də bəraət vermək labüd görünür. Çünki onsuz da gündəlik həyatımızda müsbət keyfiyyətlərimiz yox, naqis saydığımız cəhətlərimiz dialoqa girir: bir-biriylə dil tapan onlardır. Yəni bazarda alıcıyla satıcının münasibətlərini tənzimləyən naqis cəhət saydığımız «tamahkarlıq»dır: biri baha satmağa çalışır, biri ucuz almağa. Belə deyilmi?

Bu suala dərin və dəqiq cavab tapa bilməsək, avtomatik olaraq ritorik suala çevriləcək.