“Vegeterian” romanı – Şiddət, gözəllik və məsumluğun imkansızlığı haqqında
Daha.az 2024-cü ildə Nobel mükafatına layiq görülən Cənubi Koreya yazıçısı Han Kanqla Betann Patrikın müsahibəsini təqdim edir.
Bu roman insanın zorakılığı və zorakılıqdan imtina etməyin qeyri-mümkünlüyü haqqındadır.
Çox vaxt insanlar məndən oxuduğum kitabları necə seçdiyimi soruşurlar; bu, əminəm ki, əksər tənqidçilərin cavab verməli olduğu bir sualdır.
Redaktorlar tərəfindən müəyyən mövzu təyin olunanda və ya bir yazıçının əsərlərini artıq tanıyıb sevəndə seçim etmək asan olur. Lakin ilk dəfə kitab nəşr etdirən və ya ABŞ bazarına yeni daxil olan yazıçıların əsərləri ilə bağlı vəziyyət bir qədər mürəkkəbdir. Han Kanqın “Vegetarian” romanı öz ölkəsi Koreyada 2007-ci ildə nəşr olunub. Amerika Birləşmiş Ştatlarında çap olunması isə 2016-cı ilə qədər çəkdi. Xoşbəxtlikdən, ailədaxili travmaların təsirlərindən bəhs edən bu romanı indi oxuya bilirik. “Vegetarian”da danışılan hekayə təkcə yazıldığı ölkənin və mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməklə kifayətlənmir, eyni zamanda dünyanın istənilən yerində yaşayan hər kəs üçün fərqli baxış bucaqları təqdim edir.
Han Kanq ilə apardığımız bu söhbətdə “Vegetarian” romanını, Koreya patriarxal cəmiyyətini və Koreya ədəbiyyatının dünyanı necə gördüyünü müzakirə etdik.
Betann Patrik: Təxminən, on il əvvəl yazdığınız romanla bu dərəcədə uğur qazanmaq necə hissdir?
Han Kanq: – Bir romanı bitirdiyim zaman onun məni özündən uzaqlaşdırdığını hiss edirəm. Amma “Vegetarian”da belə olmadı. Həm doqquz il ərzində fərqli dillərə tərcümə edilərək nəşr olunduğu, həm də “Human acts (İnsan əməlləri)” ilə iç-içə olduğu üçün hələ də özümü ona yaxın hiss edirəm.
BP: “Vegetarian”dakı hekayə necə yarandı?
HK: 1997-ci ildə “Qadınımın bəhrəsi” adlı qısa hekayə yazmışdım, orada qadın personaj tam mənada bitkiyə çevrilirdi. İllər sonra eyni obrazı “Vegetarian”da daha qaranlıq və sərt üslubla işlədim.
BP: Romanınızda fiziki və cinsi istismar, tərk edilmə, özünə zərər vermə, erotizm kimi mövzulara toxunmusunuz. Oxuculardan və ya tənqidçilərdən gələn reaksiyalar necə oldu? Məsələn, bu mövzulara fokuslanıb digər cəhətləri gözdən qaçıranlar oldumu?
HK: Məncə, romanda bir neçə qat var: insandakı zorakılıq hissi və buna bağlı olaraq mütləq məsumluğun mümkün olub-olmaması, ağıl sağlamlığı və dəlilik, başqa insanı, həqiqətən, anlaya bilib-bilməməyimiz, sığınacaq kimi bədən və daha çoxu. Buna görə də hər kəs öz mədəni kontekstindən asılı olaraq fərqli nöqtələrə fokuslanaraq oxuya bilər. Bu mövzuda deyə biləcəyim tək şey odur ki, roman təkcə Koreya patriarxallığını əhatə etmir. Zorakılıqla gözəlliyin bu dərəcədə iç-içə olduğu bir dünyada mütləq məsumluğun mümkün olub-olmaması məsələsini araşdırmaq istədim. Kitabı yazarkən məni məşğul edən ümumbəşəri suallar bunlar idi.
BP: Bizlər Amerika Birləşmiş Ştatlarında dünyanın qalan hissəsində yazılan əsərləri və digər ölkələrin ədəbiyyatlarını çox izləyə bilmirik. Digər mədəniyyətlər kimi Koreya ədəbiyyat ənənəsindən də xəbərdar deyilik. Siz Koreya ədəbiyyatının bir hissəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda Koreya mədəniyyətinə qarşı müəyyən bir məsafə saxlayırsınızmı?
HK: Koreya ədəbiyyatı bəzi cəhətlərdən Qərb ədəbiyyatından fərqlidir. Məsələn, Koreyada güclü şeir və hekayə ənənəsi var. Bədii yazarların çoxu karyeralarına hekayə ilə başlayır. Mən də elə başladım – şeir və hekayə ilə. Koreya ədəbiyyatına, Koreya dilində yazılmış bütün o əsərlərə qarşı özümü borclu hiss edirəm, çünki sözün əsl mənasında onların içində, onlarla böyümüşəm. Və əlbəttə ki, tərcümələr – fərqli dillərdə yazılmış əsərlərin çoxunu Koreya dilinə tərcümədən oxumuşam. Bunu hələ də edirəm, yəni daim oxuyuram.
BP: Koreya ədəbiyyatı mövzusu açılmışkən, sizin kitablarınızı oxuduqdan sonra başqa hansı yazarları və janrları oxumağımızı tövsiyə edərdiniz?
HK: Bir az əvvəl də qeyd etdiyim kimi, Koreya ədəbiyyatı ən güclü tərəflərini şeir və hekayə ilə ortaya qoyur. Amma əlbəttə, çox yaxşı romançılar da var. Məsələn, Lim Çolvu və Hvanq Conq mənim sevimlilərimdir.
BP: Kitablarınızın tərcüməçisi Debora Smit ilə hansı qaydada işləyirsiniz?
HK: Debora tərcüməni bitirdikdən sonra öz qeydləri və suallarıyla birlikdə faylı mənə göndərir. Mən də cavablarımı öz qeydlərimlə birlikdə ona göndərirəm. Bu, dayanmadan söhbət etmək kimi bir şeydir. Həqiqətən, zövq aldığım prosesdir. Debora ilə tanış olduğum üçün şanslıyam, çünki o, mətnə eyni anda həm ustalıq, həm də zəriflik qata bilən möhtəşəm tərcüməçidir.
BP: Hansı yazarlardan ilham alırsınız?
HK: Yazar adı vermək mənim üçün çətindir, çünki bu daim dəyişir. Hətta bəzən vizual sənətlərdən daha çox ilham aldığımı belə deyə bilərəm. Buna baxmayaraq, ad çəkməkdə çətinlik çəksəm də, bunu deyə bilərəm: Kete Kollvitsin portretlərindən biri köçdüyüm hər yerdə mütləq otağımın divarında olur.
BP: “Vegetarian”da baş qəhrəmanınız Yonq-henin öz kimliyini inkaretmə prosesi onun keçmişdə yaşadığı təcrübələrdən qaynaqlanır və bu təcrübənin amansızlığı onun ailəsində də oxşar xarakterli amansız hadisələrə səbəb olur. Qərb ədəbiyyatı belə hadisə sxemində konsept olaraq Yunan mifologiyasına müraciət edər. Bəs siz?
HK: Yonq-he personajını yaradarkən iyirmi altı yaşımda ağlıma gələn obrazı, bitkiyə çevrilən bir qadın obrazını istifadə etdim. Kitabın ikinci hissəsi ənənəvi faciə quruluşuna uyğundur – insanın hansısa səbəbdən özündə yaranan incə çatlaq və parçalanmaya qədər gedib çıxan bir proses. Mənim etdiyim, bu daxili prosesi ən incə detallarına qədər təsvir etmək idi. Yazarkən ən çox xoşuma gələn hissə isə onun Yonq-he ilə görüşə gedərkən öz-özünə ölüm haqqında danışdığı səhnə oldu. Əzab personajın mahiyyəti idi.
BP: “Vegetarian” bəzi tənqidçilərə görə, hekayə üçlüyü, bəzilərinə görə isə romandır. Sizcə, belə bölgü vacibdirmi?
HK: Mənə elə gəlir ki, bu, bir romandır. Bir-birindən müstəqil üç novellanın təşkil etdiyi bir üçlük, ya da triptik də deyə bilərik.
BP: Koreyadakı qadın obrazlarınızla dünyanın digər yerlərindəki qadınlar arasında mədəni cəhətdən dərin fərqlər olsa da, dəyişməyən bir şey var: qadın bədəninin əmtəələşdirilməsi, hətta təkcə baxışlarla belə hissələrə ayrılması. Romanınızdakı personajlardan biri həyat yoldaşının büstqaltersiz məmə uclarıyla təmasda vəsvəsə içindədir, amma digər tərəfdən ailənin digər üzvləri ət parçalayır. Bu ardıcıllıq həqiqətən şok edicidir. Feminizm baxımından Koreyalı qadınlar hansı mövqeyi sərgiləyirlər?
HK: Cənubi Koreya çox sürətli dəyişiklik prosesindən keçdi. Buna görə də hibrid mədəniyyət formalaşdı. Statistikaya görə, Koreyadakı qadınların çoxu ciddi təhsil alır və karyeralarında diqqətəlayiq uğurlar əldə edirlər. Feminizmin buradakı yüksəlişi 90-cı illərin əvvəllərinə təsadüf edir və bu gün əksər insanlar “feminizm” sözünü köhnəlmiş hesab edirlər. Bütün bunlara baxmayaraq, arxa planda mübarizə hələ də davam edir. Ədəbiyyat səhnəsinə gəldikdə isə vəziyyət bir qədər qəribədir; qadın yazıçılar 90-cı illərdə artmağa başladı və hazırda Koreya ədəbiyyatında qadın yazıçıların sayı kişi yazıçıların sayından xeyli çoxdur. Oxucular və tənqidçilər isə yazıçının qadın və ya kişi olması ilə maraqlanmırlar. Bu, həqiqətən qəribə bir vəziyyətdir, çünki harasından baxsaq da, Koreya nəticədə mühafizəkar cəmiyyətdir.
BP: Qadınlar haqqında çox danışdıq. İndi isə kişilərə keçək. Hekayə üçün mühüm olan personajlara bir neçə dəqiqə ayıraq. Cənab Çonqun, atanın, Ci-u-nun atasının və J-nin səsləri bir-birindən mümkün qədər fərqlidir. Bu personajları necə yaratdınız?
HK: Daha əvvəl də qeyd etdiyim kimi, bu roman insan zorakılığı və zorakılığın rədd edilməsinin mümkünsüzlüyü ilə bağlıdır. Yonq-he ət yeməyi rədd edir, çünki özünü insanın törətdiyi vəhşiliklərdən uzaqlaşdırmaq istəyir. Üstəlik, müəyyən bir andan sonra özünü insan nəslinə aid görmək istəmir və bitkiyə çevrildiyinə inanır. Vyetnam müharibəsində qazi olan atasının onu ət yeməyə məcbur etdiyi bir səhnə var. Eyni zorakılıq üç hissədə də qarşımıza çıxır. Məsələn, üçüncü hissədə həkimlər xəstəxananın psixiatriya klinikasında yatan Yonq-heni zorla yedizdirməyə çalışırlar. Bəlkə də, bir az sadələşdirilmiş bir yanaşma olacaq, amma əslində, qeyd etdiyiniz bütün personajlar Yonq-henin qətiyyəti qarşısında məruz qaldığı zorakılığın şəxsiyyətə çevrilmiş formalarıdır.
Yonq-henin ölümünü təsvir etmək istəmədim. Bunun əvəzinə, son hissəyə İn-henin təcili yardım maşınının pəncərəsindəki etiraz dolu baxışını yerləşdirdim. Zorakılıq və gözəllik yaşadığımız bu dünyada o qədər iç-içə keçib ki, məncə, bu səhnə insanın bu dünyaya baxışının bir təsviridir. Nə başlanğıcı, nə də sonu var. Yalnız açıq gözlərlə inadla davam edən bir mübarizə var.
BP: Alman alimlərindən biri yaxınlarda ağaclar haqqında bir kitab nəşr etdi və ağacların da özünəməxsus həyatı, bir-biriylə əlaqələri və qarşılıqlı bağlılıqları olduğunu dəlillərlə ortaya qoyaraq onların nə dərəcədə canlı olduğunu izah etdi. Sizin ağaclar və bitkilər haqqında fərqli anlayışınız var. Bunu necə bacardınız, yəni kitabın bu tərəfini hansı tədqiqat prosesinə əsaslandırdınız?
HK: Qeyd etdiyiniz kitabı oxumaq istərdim. Kitabı yazmağa başlamazdan əvvəl bitkilər haqqında bir neçə kitab oxumuş və bəyənmişdim. Amma kitab üçün ayrıca bir tədqiqat aparmadım. Bunun əvəzinə ikinci hissəyə başlamazdan əvvəl bir video sənətçisi ilə görüşdüm və ondan bəzi şeylər öyrəndim. Üçüncü hissə üçün isə bir həkimlə məsləhətləşdim və onun istiqamətləndirməsi ilə psixi xəstəliklər xəstəxanasında bir az müşahidə apara bildim. Bütün bu detallar kitabın tamamlanmasına kömək etdi.
BP: Koreyaya, Koreya torpağına bağlısınızmı?
HK: Yonq-he o qədər qərarlıdır ki, artıq insan nəslinin bir parçası olmadığına inanır. İnsanlardan tam mənada qopmaq, varlıq iyerarxiyasındakı mövqeyindən çıxarılmaq istəyir. Bunu edərkən bir tərəfdən özünü xilas etdiyinə inanır, amma digər tərəfdən ölümə yaxınlaşır. Real dünyanın pəncərəsindən baxanda bu, əlbəttə, dəlilikdir, lakin onun baxış bucağına görə tamamilə məntiqlidir. Özünü əvvəlcə yer üzündən qoparmaq, sonra isə özünün yaratdığı qəribə dünyada kök salmaq istəyir.
Tərcümə etdi: İbrahim Aziz
