Daha.az sosioloq Asəf Qənbərovun “Genderin kosmologiyası” yazısını təqdim edir. 

İnsanlıq tarixi boyunca cins – kişi və qadın kateqoriyaları yalnız bioloji fərqliliklərdən ibarət olmayıb. Qadın və kişi anlayışları, onların sosial rolu və mövqeyi çox zaman mifik təsəvvürlər, dini mətnlər və fəlsəfi sistemlərlə izah edilmişdir. Ən diqqətçəkən məqamlardan biri isə cins əlamətlərinin yalnız sosial strukturlarda deyil, həm də kosmologiyada, kainatın quruluşunda təcəssüm etdirilməsidir.

Qədim sivilizasiyalar göyü, yeri, təbiət hadisələrini insaniləşdirərək, onlara kişi və qadın xüsusiyyətləri verirdilər. Bu antropomorf proyeksiya əksər hallarda tərs bir prosesin nəticəsi olmuşdur: əslində, kosmos insan cəmiyyətinə nümunə yaratmamış, əksinə, cəmiyyət öz daxili nizamını kosmosa proyeksiya etmiş və sonra bu proyeksiyanı təbii və dəyişməz nizam kimi təqdim etmişdir.

Çin fəlsəfəsində Yin və Yanq kainatın iki əsas prinsipidir. Yin qaranlıq, soyuq, passiv, qəbul edən və ya “dişilik” mənşəyi ; Yanq işıq, istilik, aktiv, yaradan və “kişilik” mənşəyi kimi izah olunur. Bu dualizm yalnız təbiət hadisələrinin deyil, həm də cəmiyyətin cinsiyyətə əsaslanan təsnifatının fəlsəfi forması idi.

Ənənəvi təsəvvürdə Göy Yanq prinsipi ilə əlaqələndirilirdi — kişilik, üstünlük, hakimiyyət; Yer  isə Yin prinsipi ilə — dişilik, bəsləyici, mövcud olanı qəbul etmə.

Çin kosmoqoniyası “Göy atadır, Yer anadır” deyimi ilə xülasələnirdi. Bu ifadə ilk baxışda təbiətin “obyektiv” təsviri kimi görünə bilər, lakin əslində o, sosial münasibətlərin kosmosa proyeksiyasıdır: patriarxal toplumun ataya verdiyi hakim mövqe göyün üstün statusuna, ananın himayəçi və evdarlıq rolu isə yerin itaətkar və passiv təbiətinə əks etdirilmişdir.

Beləliklə, kainatdakı balans anlayışı — kişi aktivdir, qadın passiv — birbaşa olaraq sosial gender rollarını təsdiqləyən ideoloji konstruksiyaya çevrilmişdir. Bu sistem zamanla “təbii qanun” kimi təqdim olunmuş və sosial nizamı legitimləşdirmək üçün istifadə edilmişdir.

Qədim yunan mifologiyasında da oxşar model müşahidə olunur. Uran (Göy) və Geya (Yer) bütün tanrıların ilkin ata və anası kimi təqdim olunur. Uran hakim, bütün varlıqların üstünündə dayanan kişi başlanğıcı; Geya isə  həyat verən, bəsləyən, amma özünü idarə etməyən dişi başlanğıcı təmsil edirdi.

Uran Geyanı hakimiyyət altında saxlamaq cəhdi, onu özündən asılı vəziyyətdə saxlamaq istəyi patriarxal strukturun mifoloji ifadəsidir. Maraqlıdır ki, bu mifdə Geya öz oğulları vasitəsilə Uranın hakimiyyətini devirmək üçün gizli plan qurur. Bu isə qadın başlanğıcının yalnız passiv qəbul edən yox, həm də potensial olaraq sistemi dəyişdirə bilən gücə malik olduğunu göstərir.

Ancaq sonrakı yunan mifoloji və fəlsəfi ənənələrdə kişi başlanğıcı yenə də üstün mövqedə saxlanılmış, qadın başlanğıcı isə ya məhdudlaşdırılmış, ya da mənfi emosiyalar (məsələn, “Pandoranın hekayəsi”ndə olduğu kimi) ilə assosiasiya edilmişdir.

Daha da önəmlisi “Pandoranın qutusu” motividir. Tanrılar insanlara cəza olaraq Pandora adlı gözəl qadını göndərir. Ona verilən qutunun açılması nəticəsində bütün bəlalar dünyaya yayılır. Bu hekayə qadını bəşəriyyətin bədbəxtliklərinin səbəbi kimi təqdim edir. Burada “qadın təbiətinin şərə meyilli olması” mifi mədəni şəkildə təsbit edilir.

Yəhudi-Xristian ənənəsində “Tövrat”ın “Yaradılış” kitabı da oxşar bir model təqdim edir. Allahın göyü və yeri yaratması, sonra isə kişini və qadını yaratması — yaradılış nizamında kişi başlanğıcının daha əvvəl və hakim mövqedə göstərilməsinə əsas verir. Xüsusilə də, qadının kişidən sonra, onun qabırğasından yaradılması qadının kişiyə itaət etməsini təbii və qaçılmaz göstərir.

Bundan əlavə, “Bibliya”da Allah tez-tez “Atamız” kimi təqdim olunur, bu isə ilahi başlanğıcın kişi kimliyi ilə assosiasiya edilməsini gücləndirir. Yer isə bəzən “bəsləyici” metaforası ilə verilərək, yenə də qadın funksiyasına bənzər bir məna daşıyır.

Yəhudi-Xristian ənənəsində ilk günah hekayəsi də eyni ideoloji funksiyaya malikdir. Həvva ilahi əmri pozaraq yasaq meyvəni yeyir, Adəmi də buna sövq edir. Nəticədə bəşəriyyət cənnətdən qovulur.

Bu narrativin strukturunda qadın “şərri gətirən”, “fitnəyə uyan” və “kişini yoldan çıxaran” obraz kimi mifik olaraq kodlaşdırılır. Bu kodlaşma minillər boyu qadının sosial mövqeyinə qarşı simvolik zorakılıq aləti kimi işləyib: qadın fitnəkar, ehtirasla idarə olunan, əxlaqi baxımdan zəif kimi təsvir olunaraq ictimai sferadan uzaqlaşdırılmışdır.

Fransız sosioloqu Pyer Burdye “simvolik zorakılıq” anlayışı ilə göstərir ki, hakimiyyət yalnız fiziki güc vasitəsilə deyil, həm də mədəni kodlar, dillə, miflərlə həyata keçirilir.

Qadının “şərə meyilli” olması mifi – Pandora, Həvva və digər bənzər hekayələr –  birbaşa simvolik zorakılıq nümunəsidir:

• Mədəni səviyyədə qadın “təhlükəli” kimi damğalanır.
• Əxlaqi səviyyədə qadının azadlığı “fitnəyə səbəb ola bilər” deyə məhdudlaşdırılır.
• Sosial səviyyədə qadının idarəçilik, qərarvermə və ictimai hakimiyyət sahələrindən uzaq tutulması “ilahi və kosmik qanun” kimi əsaslandırılır.

Bu mexanizm öz-özünü gücləndirən bir həlqə yaradır: miflər sosial qaydaları təsdiqləyir, sosial qaydalar isə mifləri canlı saxlayır.

Bu kosmoloji gender təsnifatının mahiyyətində “təbiətin neytral təsviri” deyil, “toplumun özünü təbiətdə görməsi” dayanır. Sosial struktur — kişi aktiv, qadın passiv; kişi hökmran, qadın itaətkar — əvvəlcə cəmiyyətdə formalaşmış, sonra isə kainatın quruluşuna proyeksiya edilmişdir.

Bu proyeksiya iki mühüm funksiyanı yerinə yetirmişdir:

• Legitimləşdirmə: Sosial nizam “ilahi” və “dəyişməz” kimi təqdim edilərək patriarxal münasibətlərin tənqid olunmasının qarşısı alınmışdır.
• Təbii qanun mifi: Cins rolları “təbiətin qanunu” kimi təqdim edilmiş, beləliklə, onların dəyişdirilməsi “kosmik nizama qarşı çıxmaq” kimi qələmə verilmişdir.

Pyer Burdyenin dediyi kimi, “simvolik zorakılıq” ən güclü zorakılıq formasıdır, çünki o, zorakılığı normal və qaçılmaz hal kimi göstərir. Belə ki, zorakılığa məruz qalan tərəf bunu “təbii hal” kimi qəbul edir. Kosmologiyanın cinsiyyətləşməsi də belə bir simvolik zorakılıq formasıdır.

Qədim Çin Yin-Yanq sistemi, Yunan Uran-Geya mifləri və müqəddəs mətnlərdəki yaradılış modelləri hamısı bir ümumi məxrəcə gəlir: cəmiyyət öz gender nizamını göylərə köçürmüş, sonra isə bu “kosmik nizam”ı sosial qaydaları qorumaq üçün geri proyeksiya etmişdir.

Bu baxış bucağı bizə göstərir ki, “göyün kişi, yerin qadın” olması kainatın obyektiv ifadəsi deyil, insan mədəniyyətinin məhsuludur. Əslində, aydındır ki, göyün də, yerin də cinsiyyəti yoxdur; cinsiyyət anlayışı (gender və ya sosial cins) yalnız insan təxəyyülünün, mədəniyyətinin və güc münasibətlərinin məhsulu olaraq mövcuddur.

Göyün kişi, yerin qadın kimi təsviri, qadının şərə meylli olması hekayələri, ilk günah və Pandoranın qutusu motivləri – hamısı cəmiyyətin gender nizamını kosmosa köçürməsi və sonra bu kosmik təsvir vasitəsilə həmin nizamı möhkəmləndirməsinin nümunələridir. Bunlar mədəniyyətin, ideologiyanın və güc münasibətlərinin nəticəsində formalaşmış simvolik konstruksiyalardır. Bu konstruksiyalar minillər boyu patriarxal sistemin əsas ideoloji dayaqları kimi fəaliyyət göstərmiş və mövcud sosial nizamı təbii göstərməklə qoruyub saxlamışdır.