Yeni çağın ümumi düşüncəsi budur ki, ideologiyalar çağı arxada qalıb, artıq texnologiyalar çağda yaşayırıq.
Bu da bir çox insanda, hətta bir çox cəmiyyətlərdə belə bir illüziya yaradır ki, artıq dünya insanı azaddır, başlı-başına buraxılıb. Ən birinci sualımız bu olacaq; Texnoloji çağın özünün ideologiyası varmı? Varsa bu necə bir ideologiyadır? Əvvəlcə qeyd edək ki, yaşadığımız pozitiv cəmiyyət fəlsəfəsi diqtə edir ki, xoşbəxtlik qondarılan bir şeydir.
Çul Xanın sözləriylə desək, xoşbəxtlik layihələşdirilən həyat tərzidir. İnsan xoşbəxt olmaq istəyirsə, onu qondarmalıdır, həm də fasiləsiz qondarmalıdır. Çünki bu gün qondarılmış xoşbəxtlik yalnız bu günü xilas etməyə yetəcək. Çağımız ömrü deyil, günü xilas edən xoşbəxtliklər çağıdır. İndiyə qədərki bütün ideologiyalar insan bədbəxtliyinin məhsuludur. Yəhudilik, xristianlıq, islam, kommunizm, feminizim, hətta kapitalizm və s. kökünə getsəniz, bəşəri bir çıxılmazlıqla rastlaşacaqsınız. Çıxış yolu çıxılmazlıqda tapılır. Çıxılmazlığı olmayan vəziyyət yaradıcılıq ehtiyacını yox edir. Azadlıq əsarətdən, xoşbəxtlik bədbəxtlikdən çıxış yoluyla əldə edildikdə dəyər qazanır. Azadlıq və xoşbəxtlik günü bəxtəvər etmək niyyətindən doğduqda meşşanlıqdan, özbaşınalıqdan və hedonizmdən başqa bir şey olmur. Qondarmaq yaradıcılıq əziyyətinə qatlaşmaq istəməyənin “yaradıcılığıdır”.
Pozitiv cəmiyyətdə xoşbəxtlik də çox kəsə və ucuz yollarla qondarılır. Ən yayğını başqalarının xoşbəxtliyini kopyalamaqdır.
Hələ keçən əsrin 90-cı illlərində Hantoqtonun belə bir fikri populyar idi ki, mədəniyyət hər şeyi işğal edəcək. Buradakı işğal sözü mədəniyyətlə yanaşı işlənirdi deyə qıcıq doğurmurdu. Amma zaman keçdikcə aydın oldu ki, mədəniyyət elə əvvəlki orduların işğal etdiklərini işğal edir. Sadəcə, bir fərq var, ordular xalqı əsarətə alırdılar, mədəniyyət fərdləri əsarətə alır. Həm də kütləvi mədəniyyət. Bu söz birləşməsinin özü də yeni bir sual doğurur: kütləvi olan bir şey mədəniyyət ola bilərmi?
Günümüzün kütləvi mədəniyyət meydanı sayılan sosial şəbəkələr həbsxana modeli olan Panoptikonla eyniləşdirilir. Bu sistemi 1785-ci ildə Yeremiya Bentam adlı ingilis filosofu, sosioloqu təqdim edib. Bu gün sosial şəbəkə cəmiyyətini panoptikonla simvollaşdırırlar. Hegemon güclər mərkəzdə oturub, ətraflarında isə sosial şəbəkələr vasitəsilə nəzarət edə bildikləri dairəvi hücrə sistemi yaradıblar. Biz bu hücrələrdə hər şeyimizlə göz qabağındayıq. Bizim azadlığımız vitrin azadlığıdır. Hər birimizin maraq və xəyal dünyası alqoritmləşdirilib və bu alqoritmlər yoluxucudur.
Alqoritmik həmrəyliyə uymayan adamı dərhal digər dustaqlar linç edir. Bu rəqəmsal kollektivzmə qarşı çıxsaq bizi dərhal rüsvayçılıq dirəyinə bağlayacaqlar.
Sosial şəbəkələrin bizə verdiyi söz və fikir azadlığı paradoksal olaraq fərqli söz və fikirləri susdurmaq üçündür. Bu söz və fikir azadlığı alqoritmik həmrəyliyə xidmət edir. Bu həmrəylik alqoritmik faşizmdir, rəqəmsal kommunizmdir. Sizin fərqli fikriniz alqoritmik dəstək almadığı üçün görünməz, eşidilməz olacaq. “Ən az baxış” sayı anlayışı günümüzün uğursuzluğunu ifadə edir. Sosial şəbəkə “ən çox baxış” sayını bir dəyər kimi sırıyır. “Ən az baxış” sayı olan adamlar özlərini cəmiyyət üçün yararsız, hətta yük kimi hiss edirlər. Artıq sosial şəbəkələrdə “ən az baxış sayı” olan yeni bir yoxsulluq növü yaranıb. Şirkətlər, dövlət idarələri, universitetlər, xəstəxanalar “ən çox baxış sayı” olan bir cüvəllağının qabağında təzim edirlər. Onun bu baxış sayını hansı yollarla əldə etməsi kimsəni maraqlandırmır.
Biz hər şeyin informasiyaya çevrilməsinə icazə verilən çağda yaşayırıq. Bir şeyi informasiyaya çevirmək nə deməkdir? Onu aşkara çıxarmaq, görünən etmək. Bu prinsip məhrəmlik duyğusunu yox edir. Məhrəmlik duyğusunu itirən adam üçün dəyər deyə bir ölçü qalmır. Sosial şəbəkələr aşkara çıxarmaqla qalmır, üstəgəl, aşakara çıxarılanların bazarını yaradır. Yəni biz aşkara çıxarıb informasiyalaşdırdığımız hər şeyi sata bilərik. Biz hər şeyi informasiyaya çevirib yaymaqla onu satmağı düşünürük. Kimi öz bədəninin məhrəmini informasiyaya çevirib satır, kimi öz kültürünün, öz ölkəsinin məhrəmini. Hər şeyi satmaq üçün aşkara çıxarmaq hər şeyin çılpaqlaşmasına yol açır. Bizim azadlıq dediyimiz şey, əslində, çılpaqlaşmadır. Çılpaqlaşmaq üçün özəl və məhrəm olan hər şeyi fəda etməlisiniz. Bu mədəniyyətə tamamilə zidd olan “fədakarlıqdır”. Mədəniyyətin söz və fikir azadlığı estetik məzmunludur: Gözəllik ondur, doqquzu dondur. Mədəniyyət azadlığı donun içində görür. Donundan çıxan mədəniyyətdən çıxmış adamdır. Mədəniyyətsiz adamdır. Milli mədəniyyətlər soyunaraq məhv olur. Panoptikomda qaydalar ümumidir. Ya bütün dustaqlar lüt olmalıdır, ya da eyni paltarı geyinməlidir. Panoptikomda fərqliliyə yer yoxdur. Sosial şəbəkələrdə özəl və milli olanın sözü keçmir. Azadlığın hər şeyin çılpaqlaşdırılması kimi başa düşülməsi azadlığı istismar olunan hala salır. Biz hər şeyimizi könüllü çılpaqlaşdırmaqla azadlığımızı istismar üçün təklif edirik. Orta əsrlərdə köləlik istismar olunurdu, bu gün azadlıq istismar olunur. Məsələn, sosial şəbəkələrdə diqqət cəlb etmək istəyən xanımların şəkillərinə ən çox dayıların ürək atması dayıların şorgözlüyü kimi qələmə verilir. Tamamilə yanlış düşüncədir. Sosial şəbəkədə paylaşılan gözəllik istismara təqdim olunan qadın azadlığıdır. Dayılar hələ ki, ürək ataraq o azadlığı istismar edə bilirlər. Çünki sosial şəbəkələrdə münasibətlər gerçəkliyin özüylə deyil, onun imitasiyası, illüziyası ilə kifayətlənmək üzərində qurulur. Sosial şəbəkənin məqsədi dayının yadına daş salmaqdır.
Münasibətlərin çılpaqlığı və kütləviliyi cəmiyyəti çimərlikləşdirir. Çimərlikdə çılpaqlıq kütləvi olduğu üçün özəlliyini itirir. Çünki hər kəs könüllü olaraq özünü aşkara çıxararaq informasiyalaşdırıb. İnformasiya bolluğu bizi yaradıcılıqdan məhrum edir. Yaradıcılıq maraqlanma hissindən güc alır. Çimərlikdə belə bir hiss olmur, biz çimərlikdə ölülər aləmindəyik. Eynisi sosial şəbəkələrdəki informasiya bolluğu mühitində də baş verir. İnformasiyanın çoxluğu və sürətli axını bizim yalan və doğru arasında seçim etmək üçün düşünmək şansımızı əlimizdən alır. Düşünmək, təhlil etmək üçün bizə vaxt lazımdır. Kitab oxuyarkən kitab bizə bu şansı verir. Kitabda diqqət yayındıran informasiya axını yoxdur. Bir kitab həm tanrıdan, həm də sosiskadan danışa bilməz. Kitab sizin fikrinizi ya tanrıya cəmləyir, ya sosiskaya. Sosial şəbəkələrdəki informasiya axını isə tanrını və sosiskanı eyni anda təqdim edir. Nəticədə sosial şəbəkə istifadəçisi, iki şələ arasında birinci hansını yeyim deyə qərar verə bilməyib acından ölən Buridan eşşəyinin aqibətiylə üzləşir.
Bu gün sosial şəbəkələrdən çox şey öyrəndiyini zənn edib, əslində heç nə öyrənməyən milyonlarla cahil insan dolaşır aramızda. Bizə dayanıb düşünmək, götür-qoy etmək üçün zaman boşluqları lazımdır. İnformasiyanın bolluğu və sürətli axını bizi bizə lazım olan bu boşluqlardan məhrum edir.
Biz düşünülməsinə vaxt çatmayan yanlış qərarların yaratdığı mühitdə yaşayırıq.
Münasibətlərin çılpaqlaşması mədəni dəyərləri də çılpaqlaşdırır. Sosial şəbəkələrin bizimlə danışdığı dil çılpaq dildir. Özünün elmi, fəlsəfi, əxlaqi geyimini soyunmuş dildir. Əgər siz bu çılpaq dildən imtina etsəniz, alqoritmləşə bilməyəcəksiniz. Özünüzü ifadə edərək çoxlatmaq istəyirsinizsə, bəsitləşdikcə bəsitləşməlisiniz. Bu dillə böyüyən nəsil gerizəkalı olmağa məhkumdur.
Çul Xan, Aqamben, İlluz kimi dövrümüzün fəlsəfi, sosioloji problemlərini araşdıran filosofları səs-səsə verib, neoliberal dəyərlərin çürüdüyünü aləmə car çəkirlər. İnqilab öz övladlarını yediyi kimi, neoliberal rejimin də öz dəyərlərini istismar edib qurutduğunun insanlığa vurduğu zərərləri sadalayırlar.
Şəxsi arzuların, xoşbəxtlik və azadlıqların müqəddəsləşdirilməsinin bəşəri həmrəyliyi necə yox etdiyini və bu həmrəyliyin yoxluğu nəticəsində insanlığın özünə yadlaşmasını, biganələşməsini, baş verən qlobal faciələrə, sadəcə, seyriçi mövqədən yanaşmasını günümüzün planetar mənzərəsi üzərindən şərh edirlər.
Bəşəriyyətin sosial şəbəkələr vasitəsilə pornoqrafiyalaşdırılmasının, artıq bütün mədəniyyətləri məhv edən bir pandemiya kimi uşaqdan-böyüyə hamıya yoluxdurulmasının, gələcəyi yox edən bir bəla olduğunu bəyan edirlər.
Bizdə isə ağıllılarımız keçmişdə, funksionallığını itirmiş mövzularda eşələnir, başdanxarablarımız isə Qərbin xilas olmağa çalışdığı bataqlığa heyranlıqla boylanırlar.
Biz hər şeyin sərgiləndiyi bir çağda yaşayırıq. Sərgi cəmiyyətində hər bir şey özünün reklam obyektidir. Hər şey özünün sərgi dəyəri ilə ölçülür. Sərgi cəmiyyəti pornoqrafik cəmiyyətdir. Hər şey ifşa edilir, üzə çıxarılır, çılpaqlaşdırılır, özündən soyulur.
Sərgiləmə ehtirasının hədsizliyi hər şeyi “bütün sirlərini arındıraraq dərhal istehlak edilən” əmtəəyə çevirir. Kapitalist iqtisadiyyatı hər şeyi nümayiş olunmaq zərurətinə tabe edir. Yalnız sərgilənməyə xidmət edən səhnələşdirmədir dəyər yaradan, bütün fərdiliklər qurban verilir.
Şeylər qaranlıqda yox, həddindən artıq işıqda yox olmağa başlayır: “Ümumiyyətlə, görünən şeylər qaranlıqda və ya səssizlikdə yox olmur, onlar görünəndən daha çox görünəndə yox olurlar: lütlənəndə”.
Porno təkcə sevgini deyil, seksuallığı da məhv edir. Pornoqrafik sərgiləmə cinsi həzzin yadlaşmasına səbəb olur. Cinsi həzzalmanı qeyri-mümkün edir. Seksuallıq qadının həzz nümayişi və kişinin performans sərgiləməsi şəklində məhv olur. Sərgilənən və göstərmək üçün yaşanan həzz, həzz deyildir.
Sərgilənmək və nümayiş etdirmək zərurəti bədənin özünün özünə yadlaşmasına gətirib çıxarır. Bədən optimallaşdırılacaq bir sərgi obyekti kimi əşyalaşır. Belə bədəndə yaşamaq mümkün deyil. Onu nümayiş etdirmək və beləliklə də istismar etmək lazımdır. Sərgiləmək istismarçılıqdır.
Sərgiləmək öhdəliyi yaşamaq üçün ehtiyacı aradan qaldırır. Dünyanın özü bir sərgi salonuna çevrilibsə, artıq yaşamaq üçün yer olmaqdan uzaqlaşıb. (İnsan) diqqət kapitalını artırmaq üçün yaşayış yerini (öz bədənini) reklama qoyur. Yaşamaq demək, ilk növbədə, “dinc olmaq, huzur içində olmaq” deməkdir. Sürəkli sərgiləmək və performans göstərmək məcburiyyətinin daimi təzyiqi bu mənəvi-psixoloji asayişi təhdid edir”.
Bu fikirləri çağımızın mövzularını araşdıran filosof Bön Çul Xanın “Şəffaflıq cəmiyyəti” kitabından çevirmişəm.
Mövzunun davamı olacaq.
