Daha.az Rəvan Cavidin “Mədəni kimlik siyasəti və Azərbaycan: 21-ci əsrdə fərdiyyətçi toplumun axtarışı” yazısını təqdim edir.

Bir küncə çəkilib eqosunu sığallayan, əlindəki metal əşyada özünü dünyanın ən vacib şəxsi hesab edənlərin zəmanəsindəyik.

Kitablar, filmlər, musiqilər, forumlar, reklamlar bizə sadəcə özümüzə inanmağı, sadəcə, özümüzü düşünməyi məsləhət görür. “Fast food” münasibətlər, yeməklər, romanlar erasındayıq. Dayanmadan bizə uğurlu olmağın formulunu öyrədən minlərlə uğursuz və bədbəxt insanlarla dolur ətrafımız.

Cəmiyyət fərdi təfəkkürün yüksəlişi ilə o qədər yüksək bir uçurumda dayanıb ki, ordan yıxılacağı yer də yoxdur. Şərq, Qərb, Latın, Yeni dünya, Köhnə dünya, fərq etməz, indi toplumlar sürətlə çürüyüb zibilliyə çevrilməkdədir.

1960-lardan sonra başlayan qloballaşma, “Dünya böyük bir kənd olacaq” nağılları getdikcə özünü liberalizmin və kapitalizmin pəncələri altında küncə sıxılmış siçan kimi tapdı. Toplumlar kollektiv, bərabər hüquqlu həyat tərzindən fərdi keyfiyyətlərin önə çıxdığı və zaman keçdikcə assimilyasiyaya məruz qaldığı səssiz, düşünə bilməyən meşəyə döndü.

Hamı bir-birinin yanındadır, amma heç kimin bir-birindən xəbəri yoxdur. Və belə bir dövrdə sosioloqların məşğul olduğu yeni, yeni olduğu qədər də köhnə mövzu var: Kimlik siyasəti.
Bu, sadəcə, sosioloqların yox, siyasətçilərin, sənətçilərin, psixoloqların da əsas mövzusudur.

21-ci əsr qloballaşmanın, mədəni çoxluğun və informasiya cəmiyyətinin təsiri altında kimliklərin yenidən qurulduğu bir dövrə çevrilmişdir. Kimlik məsələsi, artıq təkcə fərdi mənliklərlə bağlı deyil, siyasi mübarizənin də əsas müstəvisindədir.

Jan Bertinqin “Kimlik siyasəti: Krizlər, inşalar, faktorlar” əsəri də məhz bu kontekstdədir.

Kitab kimlik siyasətinin mahiyyətini, yaratdığı böhranları və faktorlarını araşdırır. İndi Bertinqin nəzəri çərçivəsində Bakıda, Nizami küçəsindəki qələbəliyi gözümüzün qabağına gətirib Azərbaycan cəmiyyətində kimlik siyasətinin formaları, fərdiyyətçiliklə toqquşmaları və ictimai diskurslar üzərindəki təsirini analiz etməyə çalışaq.

Bertinqə görə, 2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən kimlik siyasətin mərkəzi kateqoriyası halına gəlmişdir. Bu, fərdin toplumsal aidiyyətlər (milli, etnik, dini) vasitəsilə qurulan kimlikləri ilə siyasi səhnədə yer alması deməkdir.

Bu kitab kimliyi həm birləşdirici, barışdırıcı bir parametr, həm də yadlıq yaradan və fərqli yönlərdən istismar edilə bilən bir element olaraq təsvir edir. Siyasi arenada kimlik üzərində qurulan strategiyalar, xüsusən, Orta Şərq, Cənubi Qafqaz, Latın Amerikası kimi yerlərdə yeni siyasi bölünmələrə, manipulasiyalara, vəkalət savaşlarına yol açır. Bu baxımdan da, bugünkü krizlərin arxasında kimlik siyasətinin olduğunu iddia edir.

Bertinq kitabında bu fenomeni sosioloji və tarixi perspektivdən analiz edir. Kimlik siyasətinin necə, hansı faktorlar əsasında formalaşdığını və krizlərə necə zəmin yaratdığını təsvir edir.

Bertinqin tənqid etdiyi kimlik siyasəti 21-ci əsrdə fərdlərə yox, qrup kimliyinə zillənmə meyillidir. Bu qruplar kollektivi, ya da toplumu təmsil etmir. Habermas kimi sosioloqların təklifi isə siyasi aidiyyəti universal hüquqi-prinsipal çərçivələr üzərində qurmağa, qruplar arasında empatiya və razılaşmaya əsaslanan bir modelə doğru qaytarmağa yönəlib. Bu, həm fərdiyyətçi cəmiyyətdə liberal-demokratik balansı təmin edə, həm də krizlərin qarşısını ala bilər.

Bertinq kimliyi müasir siyasi proseslərin əsas elementi kimi təqdim edir. Ona görə, fərdlər artıq siyasi səhnəyə öz ideologiyaları ilə deyil, aid olduqları qrupun kimliyi ilə daxil olurlar. Bu isə fərdin passivləşməsi, siyasi qütbləşmə, toplumsal qarşıdurmalar kimi ciddi nəticələr doğurur.

Yazıçı kimliyi həm birləşdirici, həm də ayırıcı faktor kimi təhlil edir. Kimlik siyasəti, əgər demokratik prosedur və universal dəyərlərlə tənzimlənməzsə, manipulyativ və dağıdıcı gücə çevrilə bilər.

Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyəti daha çox kollektivist struktura sahibdir. Burada ailə, tayfa və regional şəbəkələr fərdiyyətçilikdən üstün tutulur. Bu, fərdin azad ifadəsini və fərqli identitetlərə sahib olma haqqını sosial mühakiməyə məruz qoya bilər.

1990-cı illərdə türkcülük, yəni milliyətçilik əsas kimlik modeli kimi təbliğ olunsa da, 2000-ci illərdən etibarən “azərbaycançılıq” – yəni daha çox vətəndaşlıq əsaslı, etatist, inklüziv milli identitet anlayışı formalaşmağa başladı. Bu keçid Jan Bertinqin tənqid etdiyi eksklüziv kimlik siyasətindən daha universal bir yanaşmaya keçidi simvolizə edir.

Azərbaycan Konstitusiyası etnik azlıqların hüquqlarını qoruyur, dövlət səviyyəsində multikulturalizm siyasəti həyata keçirilir. Qırmızı Qəsəbə (Dağ yəhudiləri), talışlar, ləzgilər və digər azlıqlar bu modelə daxildir.

Bertinqin qorxduğu qütbləşmə burada görünmür, əksinə, fərqli kimliklərin sülh içində birgə yaşamasına yönəlik addımlar atılır. Bu addımların mədəni sferaya təsiri isə mübahisələdir. Çünki toplum kollektiv ənənələrə sahib olsa da, özünü Qafqazın fransızı kimi hiss etmək niyyətindədir. Və bu niyyət sənət, elm bucağından yox, daha çox kapitalist ünsürlərin nəzdində ortaya çıxır.

Sosial media vətəndaşların öz kimliyini ifadə etdiyi və ictimai mövzulara müdaxilə etdiyi mühitə çevrilib. Lakin manipulyasiya, alqoritmik qütbləşmə, informasiya təzyiqləri bu məkanı bəzən fərdiyyətçilik üçün təhlükəli edir.

Bir çox beynəlxalq platformalarda hələ də aktiv müzakirə mövzusu kimlikdir. “Azəri” xitabından qaçış, “Azərbaycan türkü” terminindən imtina, Sovet dövrünün kimlik yaddaşına təsiri, xaricdə oxuyan gənclərin kimlik transformasiyası, etnik azlıqların görünməzliyi kimi müzakirələr göstərir ki, fərdiyyətçi cəmiyyət quruculuğu üçün yalnız dövlət siyasəti deyil, vətəndaşın ictimai mövqeyi də həlledicidir.

Jan Bertinqin tənqid etdiyi kimlik siyasəti fərdləri siyasi proseslərdə fərqli qruplara bölüb, onları passivləşdirən, qütbləşdirən bir gücdür. Azərbaycan bu mənada həm risklərə, həm də müsbət imkanlara malikdir. Kollektivist sosial struktur və regional kimliklər fərdiyyətçiliyi zəiflədə bilər. Ancaq eyni zamanda multikulturalizm siyasəti, etatist model (xüsusən, son beş ildə), gənclərin ictimai fəallığı və sosial media diskursları bu tarazlığı qorumağa yönəlmişdir.

Kütlə həmişə totalitar olduğu üçün haqsızdır. Onun inandığı bütün həqiqətlər boz propoqandaya əsaslanır. Toplum elastik olduğu üçün sabit düşüncənin daşıyıcısı ola bilməz. Sabit düşüncənin olmadığı cəmiyyət isə özünə kimlik siyasəti tətbiq edə bilməz. Topluma inanmaq, onunla iç-içə olub kütləyə xitab etmək öz qurduğumuz həbsxanalarda özümüzə qarşı tətbiq etdiyimiz senzuradır. Başqa bir senzura da toplumla anlaşmaq, ortaq yol tapmaqdır. Kiminləsə razılaşmaq fikirlərimizin istifadə müddətinin keçdiyini göstərir.

Azərbaycanın gələcəyi üçün fərdiyyətçi və inklüziv cəmiyyət modeli qurmaq yalnız hüquqi və siyasi çərçivələrlə deyil, ictimai dialoqun dərinləşdirilməsi ilə mümkün ola bilər.

Qeyd: Yazıda J. Bertinqin “Kimlik siyasəti”, N. Fraserin “Yenidən bölünmədən tanış olaq?” kitablarından və beynəlxalq anketlərdən istifadə edilmişdir.