Mədəniyyət və tarix eyni mənşəlidirmi? Dünyanın yazıya köçürülmüş dövrlərinə göz gəzdirsək, görərik ki, onlar bir-birini bəzən yaradan, bəzən yox edən proseslərdir. Tarix daha çox insanlığın cari maraqlarıyla məşğul olur. İnsanlığın ali maraqları mədəniyyətin mövzusudur. Amma bəzən iqtidarlar mədəniyyəti də tarixin cari maraqlarıyla məşğul olmağa məcbur edirlər. Yaxud tarixin elə anları olur ki, o, özünü mədəniyyət kimi aparmalı olur.

Məsələn, sosrealizm konyukturası mədəniyyəti bolşevizmin cari mövzularına məhkum etmişdi, bir növ, ona icbari iş kəsmişdi. Və yaxud Renesans dövründə tarix öz çiynlərini mədəniyyət yükünün altına vermişdi.

Mədəniyyətin və tarixin yalnız keçmişdə baş verməsi mümkün olan hadisələrin axarı kimi təbliği kökündən yanlış yanaşmadır. Mədəniyyət və tarix “indi və burada” da baş verir. Gerçəkliyi vaxtında görə və qiymətləndirə bilməyənlər onu zamanın öhdəsinə buraxırlar. Bu da sonrakı nəsillərin həyatına təsir göstərir. Daha bir yanlış düşüncə isə mədəniyyətdə baş verənlərin tarix üzərindən şərh olunması, mədəniyyəti tarixin bir xidmətçisi, qulluqçusu kimi görməkdir.

Mədəniyyət və tarix ayrı-ayrı proseslərdir, hətta bəzən bir-birinə zidd olan hadisələr axınıdır. Məsələn, Avropa cəngavərləri kilsənin “cənnət vədi”nə inanıb zirehli geyimləri ilə xaçlı müharibələrinə hazırlaşanda Avropa aydınları humanizm düşüncəsinin ilk əsərlərini yaradırdılar. Dante özünəqədərki bütün tarixi doldurmuşdu öz “Cəhənnəm”inə.

Tarix mədəniyyətin nəticəsi, mədəniyyət tarixin səbəbidir: onu yaradır və yox edir. Babilin dağılması tarixin itkisi, mədəniyyətin qazancı idi. Mədəniyyət yaradanda da örnəkdir, yox edəndə də. Hantinqton da özünün məşhur “Mədəniyyətlərin toqquşması” kitabında mədəniyyəti tarixlə eyniləşdirməməyi tövsiyə edir. Əsas iddiası da budur ki, “Soyuq müharibə”dən sonra mədəniyyət tarixi öz içində əridəcək. Dünya mədəniyyət əjdahasının əlinə keçəcək.

Amma biz dünya düzənində bunun əksini gördük, mədəniyyət tarixin dağıdıcı gücü qarşısında aciz qaldı. Qərb Şərqlə münasibətdə öz mədəniyyətinin gücsüzlüyünü görüb silaha əl atdı və tarix yazmağa başladı. Tarix silahla yazılır, mədəniyyət qələmlə. Hantinqton XXI əsr üçün qələmin silahı yenəcəyini deyirdi, amma yenə bilmədi. Tarixə mədəniyyətin gözüylə baxanların gözləri çıxarıldı.

Tarixə mədəniyyətin (ədalət, hüquq, humanizm və s.) gözüylə baxanlar bir şeyi unudurlar ki, tarixdə qan tökmək cəsarətini mədəniyyətin özü yaradır. Mədəniyyət öz gücünü hiss etdikdə və bunu başqalarına da hiss etdimək istədikdə ancaq oğlan doğur və öz oğullarını öldürməyin fəziləti haqqında danışdıqlarıyla böyüdür.

Tarix öldürə bilmək sənətidir. Ölümdən qorxmamaq insanın öldürə bilmək azadlığından güc alır. Tarix üçün öldürmək zərurətdir, ölmək təsadüf!

Mədəniyyət digər yandan gerçək həyatı faniləşdirməklə də tarix üçün fəlsəfi təməl hazırlayır. Həyat fanidirsə, etibarsızdırsa, insan ömrünün nə mənası var? Mədəniyyət insanı yarandığı gündən kiçildir. Şumerindən tutmuş islamına qədər. İnsan həmişə qovulandır, xəyanətkardır, tamahkardır, günahkardır və s.

Tarixin öldürdüyü və ölümə göndərdiyi insan mədəniyyətin aşağıladığı insandır. Mədəniyyətin insana münasibəti dəyişmədikcə, tarix ondan əl çəkməyəcək. Tarix mədəniyyətin ölümə layiq bildiyi insanlığı öldürür. Biz hamımız günahına görə dünyaya qovulmuşların törəmələriyik.

Mədəniyyətin beynimizə yerləşdirdiyi bu təməl kod bizi qəddarlaşdırır. Zatən günahkarıq, müharibə etsək nə dəyişəcək, etməsək nə dəyişəcək?

Dünyanı bir pazla, ölkələri isə bu pazlı təşkil edən hissəciklərə bənzətsək məyusluq hissi ilə deməliyik ki, bu pazlı indiyə kimi tam yığmaq mümkün olmayıb, ölkələrin (hissəciklərin) uyğunsuzluğu ucbatından. Bunun əsas səbəbi dünya ölkələrinin tarixləri aşağı-yuxarı bir-birinə oxşasa da mədəniyyətlərinin bir-birindən çox fərqli olmasıdır. Donuz ətinə nifrət edənlərlə sevənləri bəzən beş-altı metr məsafə ayırır.

Hantinqtonun yaxın gələcəkdə gördüyü şey bu idi ki, artıq münaqişələr sosial siniflər, varlılar və yoxsullar arasında deyil, fərqli mədəniyyətlərə sahib xalqlar arasında yaşanacaq. Nəhəng dünya müharibələrinin yerini xırda-xırda və dünyanın hər yerinə səpələnmiş etnik savaşlar tutacaq. “Soyuq müharibə”dən dərhal sonra keçmiş Yuqoslaviyada baş verənlər, Çinin Myanmar və Uyğur vilayətlərindəki etnik qarşıdurmalar, Kəşmir məsələsi, İranın parçalanma ehtimalının indidən hesablanan nəticələri harvardlı professorun “üzünü ağardan” hadisələrdir.

Amma bir iş var ki, mədəniyyətlərin toqquşacağı yeni dünyada tərəflərin necə bir mədəniyyəti təmsil etməsi də vacib şərtlərdən biridir. Məsələn, professora görə, Somali, Ruanda, Uqanda, Zair kimi ölkələrdəki toqquşmalar heç vaxt dünyanın diqqət mərkəzində olmayacaq. Dünya diqqətini həqiqətən böyük mədəniyyətlərin üz-üzə gəldiyi xalqların problemlərinə yönəldəcək.

Məsələn, Kəşmirdə, Qafqazda, Orta Asiyada, İranda münaqişə ocaqları daha böyük mədəniyyətlərin toqquşmasına gətirib çıxarmaq ehtimalına sahib olduqları üçün bu ərazilər daim toqquşan maraqların gündəmində olacaq. Bu gün Yaxın Şərqdə toqquşan Qərb, Rusiya, Çin, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə, İran, İzrail münasibətlərində baş rolu artıq tarixi gerçəklərdən, iqtisadi, hərbi üstünlüklərdən daha çox din, inanc, adət-ənənə, tibb, texnologiyalar kimi modern-postmodern dəyərlər oynayır. Meydanda nə qədər çox mədəni dəyərlər təmsil olunursa, tarix o meydandadır.

Xalqlar zəif orduları olduğu üçün deyil, zəif mədəniyyətləri olduğu üçün məğlub olurlar. Güclü orduları gücünü göstərmək üçün yalnız oğlan doğan mədəniyyətlər yaradırlar. Gələcəyə baxan hər bir xalq, hər bir ölkə bu reallığı qəbul etməyə məhkumdur.

Şərqi öz Nyutonunu yetişdirə bilmədiyi üçün aşağılıyan və Qərb mədəniyyətinin Şərq üzərində hakimiyyətinin Nyutonla başladığını iddia edən Henri Kissincer də bütün bu reallıqları götür-qoy etdikdən sonra yaşadığımız XXI əsrdə fərqli mədəniyyətləri təmsil edən altı böyük güc mərkəzinin yaranacağı fikrini irəli sürdü. Bunlar ABŞ, Avropa, Çin, Yaponiya, Rusiya və hər ehtimal Hindistandır. Kissincer müsəlman dünyasını bu güclərin arasında qeyd etmədi, halbuki ta Tarik İbn Ziyad yəhudilərin dəvəti ilə İspaniya torpaqlarına ayaq basandan bəri Qərbin önündə bu günə kimi dimdik dayanan bircə güc var, islam! Bəs nədən amerikalı strateq bu mədəniyyəti gələcəyin güc mərkəzlərindən biri kimi görmür? Bu sualın cavabını Fukuyamanın aşağıdakı sözlərində tapmaq elə də çətin deyil. “Gələcəkdə mübahisələr fikir ayrılıqları üzərində aparılmayacaq, bunun yerini texnoloji və iqtisadi maraqlar tutacaq”. Yəni gələcəkdə müdrik fikirlər deyil, dəqiq texnologiyalar yarışacaq. Görünür, islam aləmi bu gün texnoloji və iqtisadi maraqların ciddi oyunçusu olmadığı üçün Kissincer onun adının yerini öz siyahısında sükuta vermişdir.

Birinci Dünya müharibəsinin sonunda kommunizm və faşizm ortaya çıxmışdı, İkinci Dünya müharibəsi isə yarım əsrdən çox davam edən “Soyuq Müharibə”ni doğdu, “Soyuq müharibə”dən isə dünyaya irili-xırdalı terror qrupları miras qaldı. Qərb bu cür qrupları daha çox islamın adına bağlamaqla, görünür, lap əvvəldən onun mədəni güc deyil, “mədəni tör-töküntü” obrazını yaratmaq məqsədi güdürdü.

Müsəlmanlar dünyanı fəth etdikləri əməvilər dövründə təkcə inancın gücünə arxalanmırdılar, öz dövrlərinin ən ciddi elmi-texnoloji üstünlüklərinə sahib idilər. Saymon Montefiorenin “Yerusəlim” kitabında belə bir məqam var. Əməvi hökmdarı frank kralına ərəb astronomlarının icad etdiyi bir cihaz hədiyyə edir. Avropalılar isə baş açmadıqları bu cihazı öz ölkələrində “şeytan aləti” adlandıraraq sındırırlar. Sonrakı tarixdə yerlərimiz dəyişdi.

İndi gələk ədalət və hüquq anlayışının manipulyativ mücərrədliyinə. Ədalət daha bəşəri anlayış olduğu üçün siftə ondan başlayaq. Ədalət doğruluq, dürüstlük, bərabərlik, vicdanilik və s. əxlaqi dəyərlərə əsaslanan və hüququn olmadığı çağlarda onu əvəz edən mücərrəd və antik bir anlayışdır. Mənşə etibarilə ilahidir. Ən böyük ədalət məhkəməsi allahın məhşəridir. İctimai əxlaq yeni şərtlərə uyğunlaşdıqca ədalət anlayışı da qarabaqara onu izləyir. Məsələn, qədim yunan və Roma quldarlığında ədalət qulların həyatı ilə maraqlanmırdı, hətta insanların kölələşdirilməsinin ədalətli olduğunu müdafiə edirdi; əzilənin deyil, əzənin, zəifin deyil, güclünün tərəfindəydi.

Əxlaq qaydalarını təyin edən iqtisadi səbəblər ədalətin kölələr haqqında fərqli düşünməsinə icazə vermirdi. Ədalət istəsə belə, köləni qoruya bilməzdi, çünki hakim elita onun özünü zorlayardı. Necə ki, Afinada mövcud ədalətin düzgün olmadığını söyləyən Sokratı “demokratik kütlənin “səsverməsi” ilə aradan götürdü.

Orta əsrlərdə edam və təqib olunan əksər mütəfəkkirlər öz zamanlarındakı ədalətin müxalifi olan insanlar idi. Deməli, ədalətin ədalətli olmamaq kimi bir özəlliyi var.

Ədalət universal anlayış olsa da, bunun əksi mümkün deyil, yəni universal ədalət deyə bir şey yoxdur. Məsələn, BMT qərarlarına görə, ölüm hökmü ədalətsiz qərardır, amma BMT üzvü olan bir neçə ölkədə ölüm hökmü icra oluna bilir və ədalətin universallığı etibarlılığını itirir.

Bu xırda izahdan bu nəticəyə gəlirik ki, ədalət gücün xidmətçisidir; başlanğıcda ilahi gücün, davamında onu yerdə təmsil edən siyasi və dini gücün. Ədalət bu ilahi mənşəli güclərin bərabərlik, doğruluq, düzgünlük anlayışıdır. Güc nəyi cəmiyyətə rəva bilirsə, onu müqəddəsləşdirir, ədalət isə onu təsdiqləyir. Ədalətin cəmiyyətə rəva bildiyi şey hakim güc tərəfindən təsdiqlənmədikdə etirablılığını itirir.

Bizim ictimai zehniyyət antik dəyərlərə söykəndiyi üçün başına gələn bütün hadisələrdə ədalətin mövqeyindən çıxış edir. Məsələn, şəxsi qisas ədalətə görə fəzilətdir, hüquqa görə cinayət. Cəmiyyətimizin əri, qardaşı tərəfindən öldürülən qadınlara qarşı əksər hallarda cinayətkarın mövqeyindən çıxış etməsinin arxasında əxlaqa əsaslanan antik ədalət anlayışı dayanıb. Bu əxlaqa görə, daşıyıcısı qadın olan namus, ismət kimi dəyərlər toxunulmazdır, toxunulub ləkələnibsə, təmizlənməlidir. Təmizləmək üçün isə ən azı bir vedrə qan lazımdır. “Ariel”lə namus təmizlənməz.

Əxlaqın bu “təmizlik işləri” tələbi ədaləti məcbur edir ki, qatilin tərəfini saxlasın. Beləliklə, özünü bu antik əxlaqın içində realizə edə bilən toplum əxlaqa boyun əyən ədalətin simasında qatili, qətli müdafiə edib şərəfləndirir. Cinayətin hüquqi qiyməti onu maraqlandırmır. Çünki hüquq əksər hallarda onun ənənəvi, əxlaqi dəyərlərinin azadlığını məhdudlaşdırır.

Ədalətdən fərqli olaraq hüquq siyasi və dini gücdən, ilahilikdən, əxlaqi dəyərlərdən arındırılmış obyektiv mühakimələrə söykən konkret qanunlar sistemidir. Mənşəcə, hətta ədalətin müxalifətidir. Çünki ilk hüquq sistemi sayılan Roma Hüququ hər şeydən öncə Misirin Ədalət tanrıçası Nemezidadan bəhrələnsə də onun şəxsi qisasa haqq qazandıran ədalətini qadağan edib qisası ictimai mühakimənin predmetinə çevirmişdi. Yəni ilk hüquq sistemi ədalətin qərarının ədalətli olmadığını göstərirdi.

Hüquq şəxsi və subyektiv mühakiməni qəbul etmir. Bu isə ədalətin və ədalət tərəfdarlarının sevmədiyi bir şeydir. Çünki ədalət tərəfdarları pedofilləri şəxsən axtalamaq, yaxud onların dəyərlərini aşağılayan adamları öz istədikləri kimi cəzalandırmaq istəyirlər.

Linçetmə zamanında ədalətin güc tətbiqi idi. Hətta ABŞ kimi qanunlar ölkəsi belə işinə yaradığı üçün onu qanuniləşdirmişdi. Ədaləti nisbiləşdirən onun faydalılığıdır. Bu faydadan bəhrələnin isə cəmiyyət deyil, vəziyyətdir. Vəziyyətə uyğun olaraq sənə görə ədalətli olan şey, mənə görə ədalətsiz ola bilər. Hansımız daha güclüyüksə, ədalət onun tərəfindədir. Ədalətin bütün hallarda gücə ehtiyacı var.

Ona görə bütün klassik filosoflar, şairlər ədalətdən danışanda üzlərini xalqa yox, padşaha tuturdular. Çünki güc onun əlində olduğu üçün ədaləti də o bərqərar edə bilərdi.

Burada ədalətin daha bir əksikliyi üzə çıxır; ədalət tələb olunan deyil, umulan, verilməsi gözlənilən haqqdır. Hammurapidən üzü bəri ədalətin yaranmasında və həyata keçirilməsində cəmiyyətin söz haqqı olmayıb, ədalət gücün, güclü olanın zəifə bəxşişidir. Ədalət, lap dərinə getsək, zəiflərin güclüdə kəşf etdikləri psixoloji sığınacaqdır. Əslində, bu gün müsəlman ölkələrinin hamısında ədalət var; müsəlman dövlət başçıları ədalətli bildikləri addımları atırlar, kimlərə görəsə bu addımlar ədalətsiz ola bilər, amma ədalət anlayışının prinsiplərinə görə tamamilə doğrudur.

Müsəlman ölkələrinin qara günə qalmasının səbəbi bu ölkələrdə ədalətin deyil, hüququn yoxluğudur. O hüquq ki, müsəlman özü də onu ənənələrinin və əxlaqının köləsi kimi görür. O hüquq ki, işinə yaramayanda müsəlman özü də onu öz ədalətinin məhkəməsinə, məhşərinə çəkir.

Yəni tarixə mədəniyyətin gözüylə yox, gözlüyü ilə baxmaq lazımdır. Yalnız bu zaman baş verənlərin adi gözlə görünməyən incəliklərini görmək mümkün olacaq.