Daha.az Aqşin Yeniseyin “Rəqəmsal oxlokratiya və müəllifsiz media çağı” adlı yazısını təqdim edir. 

Yaşamaq uğrunda mübarizədə qazanılan vərdiş və bacarıqlar mühakimə olunmur. Məsələn, mayböcəyinə demək olmaz ki, sən niyə o qədər gül-çiçəyi qoyub başqasının nəcisi ilə eşələnirsən? O böcək təkamülün hansısa mərhələsində bal arısı olmağa cəhd göstərib, alınmayıb, alındıra bilməyib. Məcbur qalıb təbiətin canlı nümayəndələrindən əl çəkib, onların ifrazatına üz tutub.

Təbiətdə baş verən bu zalım aqibətlə barışma halları bəzən cəmiyyətdə də özünü göstərir. Vaxtilə kütlələri yönəldən zəka, dövr gəlir ki, kütlələrin diqtəsiylə düşünməyə, danışmağa məcbur olur. Yeni ideyalar yaratmaq əvəzinə köhnə ideyaların tövlələrini kürüyür.

Sosial şəbəkələr dövrü belə bir dövrdür: Bal arısı olmaq istəyən mayböçəklərinin ifraz olunmuş mövzularda eşələnməklə kifayətləndiyi dövr.

Sosial şəbəkələr dövrü hamının danışmaq istədiyini yazdığı, çox az adamın oxuduğu dövrdür. Yazıb-oxumaq bacarığı olmayan adamın düşüncəsi reflektiv düşüncədir. Reflektiv düşüncə şüurun iştirak etmədiyi, ağlın emosiyadan geri qaldığı zehni bir reaksiyadır. Bu gün hamının yazdığı sosial mühit reflektiv, şüursuz düşüncənin tüğyan etdiyi mühitdir. “Başqalarının cəhənnəm” olduğu bir məkandır. Kütlələrin fərdi zəka üzərində şanlı qələbə çaldığı bir döyüş meydanıdır.

Kütlələr bilgini vizual olaraq qəbul etməyə üstünlük verir, çünki görmək, oxumaqdan qat-qat asan olan məlumatlanma prosesidir.

Vizual bilgi düşündürmür! Ya da “bilginin vizual forması zəka yaratmır” deyək. Dünya get-gedə bilgili, amma zəkasız adamlarla dolur. İnsan haqqında oxumadığı, yazmadığı şeylər haqqında düşünə bilmir, düşünmür.

İncilin tərcüməsi xristianlığın evini yıxdı. Çünki tərcüməyə qədər xristianlar İncili ancaq kilsə divarlarında freskalar kimi görürdülər. İsanın işıq haləsinə bürünmüş freskaları bütün xristian dünyasını “Qaranlıq çağ”a məhkum etmişdi. Görüntü düşüncə yaratmadığından İncil düşünmə prosesinə məruz qalmırdı. İncili ana dilində oxuyan xristian onun haqqında yazmaq ehtiyacı hiss etdi və öz dinini yalnız bundan sonra anladı.

İncili ana dilində oxumaqla xristian öz dininin inanı yox, anlayanı oldu.

Tanrını ağılla deyil, qəlblə hiss etməyin mümkünlüyü dini tələdir. Din bilir ki, onu anlasalar inanmayacaqlar. Xristianlar İncili anladılar və inanmadılar. Çarmıxdakı İsa karikaturalaşdı, ağlatmadı, güldürdü.

Çağımız bilginin yenidən vizuallaşdığı çağdır. Bu artıq növbəti “Qaranlıq çağ”a girdiyimizdən xəbər verir.

XX əsrdə fəlsəfədə belə bir problem müzakirə olunurdu; Heçkimləşdirmə. Bu, ictimai-tarixi, mənəvi-əxlaqi məsuliyyətlərdən fərdi azad edən, ideologiyalarla silahlanmış kütlələrin uğuldadığı bir dövr idi. Heçkimləşdirmə bir tərəfdə ucaldılmış proletarizm idi, bolşevizm xoru idi, digər tərəfdə “insanlığın əşrəfi” tituli ilə şərəfləndirilmiş faşizm barbarlığıydı. Kapitalist ölkələr bu işi xüsusi kütlələr üzərində reallaşdırırdı, kommunist ölkələr bütöv xalqlar üzərində. Biz də kommunizmin heçkimləşdirdiyi, milli simasından məhrum etdiyi xalqlardan biriydik. Bir xalq olaraq qlobal bir eksperimetin əyani vəsaiti idik.

Hamının eyni cür düşündüyü, eyni cür danışdığı, eyni cür geyindiyi, hətta eyni cür öldüyü kütləvi bir çağdan hamının eyni cür göründüyü məzmunca fərqli, formaca eyni olan başqa bir kütləvi çağa qədəm qoyduq.

İdeolologiyaların yönəltdiyi kütlələri alqoritmlərin yönəltdiyi kütlələr əvəz etdi. Fərqliliyin linç edilməsi rəqəmsallaşdı. Eynilik öz cəhənnəmini yaratdı.

Müəllif düşüncəsi, fərdi düşüncü sosial həyatda qətlə yetirildi.

Keçmiş SSRİ qurulana qədər dövləti aristokratlar, filosoflar, oliqarxlar, teokratlar, hətta timokratlar (şöhrət düşkünləri) və s. idarə etmişdi. Ancaq qara camaat (oxlokratiya) heç vaxt idarə etməmişdi.

Keçmiş SSRİ oxlokratik və qlobal bir eksperiment idi.

Dünya keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində qara camaatın ölkəni necə idarə edəcəyini təcrübədən keçirirdi. Hətta ən qatı kapitalist ölkə ABŞ belə bu təcrübənin nəticəsini bilmək üçün yarandığı illərdə SSRİ-yə gəmi-gəmi yardımlar göndərirdi. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Moskvada “ev dustağı” olduğu vaxtlarda özünə aldığı ilk ayaqqabı ABŞ fəhləsinin sovet fəhləsinə “göndərdiyi” ikinci əl ayaqqabısı idi.

Bu qlobal siyasi eksperimet soyuqqanlı bir şəkildə adına “sovet vətəndaşı” deyilən bir insan növü yetişdirirdi. Sovet insanı, sovetantrop eksperimental insan idi. Bəşəri dəyərlər onda deformasiyaya uğradılmışdı. O, bəşərdən təcrid edildiyi üçün bəşərə qarşı idi. Bəşəri özünün düşməni kimi görürdü.

Adi sərhəd yoxlanış məntəqəsində səsini başına atıb “mən sovet vətəndaşıyam” deyə bağıran Mayakovski bəşəri şairi deyil, təlim görmüş sovet vəhşisini təmsil edirdi.

Sovet insanı belə bir qlobal eksponat idi. Ona bəşərlə münasibətdə sağ qalmağın bu cür qeyri-etik, qeyri-qanuni yolları öyrədilirdi. O, bəşərə yenilməmək üçün ilk növbədə bəşəri olanı çeynəməliyidi ki, öz mühitini yarada bilsin. Sovet insanı bəşəri olanı çeynəyib öz mühitini yaratmanın, özünü özünə fəda etmənin xüsusi təyinatlısı idi.

Bu insani eksperiment sovet insanının şüurunda çox şeyi dəyişdi, ancaq şüuraltısına təsir edə, onun “qara camaat” şifrəsini sındıra bilmədi.

Və SSRİ böyük ordulara, böyük aclıqlara, böhranlara deyil, Qərbin populyar kültürünün cins şalvarlarına, qara eynəklərinə, “Marlboro” siqaretlərinə, “цветомузыка” maqnitafonlarına, “цветной” televizorlarına yenildi.

Çünki o “qara camaat”dan Qərbdə də var idi və onlar qara camaatın öz dövlətini nələrə qurban verəcəyini çox yaxşı bilirdilər.

Biz bu gün o bəşərə, bəşəri dəyərlərə düşmən gözüylə baxan cəmiyyətin mirasıyıq və yaxşılarımızla, pislərimizlə birlikdə mütəşəkkil bir demoqrafik şəbəkəni təşkil edirik. Hamının günahkar olduğu, amma heç kimin günahının olmadığı apokaliptik bir izdihamı.

Ona görə də bu gün məmuru xalqdan, məktəbi ailədən, mətbuatı kütlədən, nə bilim, həkimi xəstədən bəşəri dəyərlərin daşıyıcısı olub-olmadığına görə ayırıb tənqid etmək doğru deyil. Hamımız eyni bezin qırağı, eyni neftin çırağıyıq.

Zərdabinin dövründə mətbuat, sözün hərfi mənasında, cəmiyyətin güzgüsü idi, çünki cəmiyyəti özünə göstərən ədəbiyyatdan başqa bir güzgü yox idi. Güzgü qıtlığıydı dünyada. Bu gün hər kəsin şəxsi mətbu orqanı olduğu və ənənəvi mətbuatın belə xəbər qaynağı kimi yararlandığı sosial şəbəkələr dövründə, tam əksinə, cəmiyyət mətbuatın güzgüsüdür! Ona görə “günah keçisi” axtarıb bir-birimizin xətrinə dəyməyə ehtiyac yoxdur.

Zərdabi istinası bizim toplum üçün meyar ola bilməz. Nöşün ki, onun bir təbiətşünas alim olaraq 1869-cu ildə Bakı gimnaziyasına “Təbiət tarixi” fənni üzrə müəllim təyin olunandan sonra Rusiya orta məktəb tarixində ilk dəfə Bakıda Darvinizmi tədris proqramına daxil etməsi heç bu gün də bizim cəmiyyətə xas olan bir davranış deyil. 1869-cu il bilirsinizmi hansı dönəm idi! Cadugər Rasputinin doğulduğu və bütün çar Rusiyasını öz kəhanətinin qaranlığına qərq edəcəyi elit bir cəhalət dönəminin başladığı il.

Təsəvvür edin, 1869-cu ildə azərbaycanlı bir uşaq evdə atasına danışır ki, müəllim bizə insanın meymundan əmələ gəldiyini öyrədir. Və səhəri gün Zərdabinin aqibətini düşünün. Yəqin ki, “Əkinçi”yə ömrü yetməyəcəkdi, Ya vurub, ya çərlədib öldürəcəkdik.

Çünki bu dövrdən otuz il sonranı təsvir edən Manaf Süleymanov “Eşitdiklərim, gördüklərim, oxuduqlarım” kitabında yazırdı ki, qızlarını məktəbə qoyan ataları Bakıda öz evində namaz qıldığı yerdə arxadan bıçaqlayıb öldürürdülər.

Problemlərə gəlincə, adının qabağında “millilik” möhürü olan bütün sahələrdə olduğu kimi, milli mətbuatın da xeyli problemləri var. Məsələn, bu gün ciddi dünya mediası öz oxucu auditoriyasını həm də müəllif fikirlərinin, müəllif peşəkarlığının ətrafında formalaşdırır. Bu ənənə on-on beş il əvvəl bizdə də vardı və medianı da daha oxunaqlı etmişdi.

Amma baş redaktorlar holdinq partonlarına çevirilib “imkanlı şəxslər” kateqoriyasına daxil olduqca mətbuata müəllif imzasının, müəllif peşəkarlığının ayağı kəsildi. Media patronları zahirən müğənniləşdikcə, mətbuat da daxilən müflisləşdi. Və bu gün mediamızı düşdüyü bu mənəvi girdabdan yenə də yalnız müəllif yazılarına qayıdış xilas edə bilər. Çünki ədəbiyyatdan fərqli olaraq mediada “müəllifin ölümü” əks effekt verir, onu düşüncəsizləşdirir, reflektivləşdirir.

Gümünüzün informasiya bolluğu cəmiyyəti düşüncəsizləşdirməklə yanaşı, həm də mənasızlaşdırır. Nəzərə alaq ki, sosial şəbəkələr nəhəng bir ünsiyyət bazarıdır. Ünsiyyət isə mürəkkəbliyi sevmir. Ünsiyyət üçün bəsit, düşünmək tələb etməyən informasiya lazımdır. Bəsit olan ünsiyyət zamanı mürəkkəb olanı öldürür. İnformasiyanın öldürdüyü şeyin adı mənadır. Çünki məna mürəkkəbdir, yavaşdır, düşünmək, nəticə çıxarmaq bacarığı tələb edir.

Cəmiyyətdən mənadan məhrum edildikcə heçkimləşir. Ortaya başqaları üçün cəhənnəm olan eynilərin sürüsü çıxır.