Daha.az Rəvan Cavidin “İnsan, ağıl və azadlıq – Renessans dövrünün fəlsəfi iris” yazısını təqdim edir.

Orta əsrlər boyunca fəlsəfə daha çox dini çərçivədə, Tanrı və ilahi həqiqətlər ətrafında formalaşırdı. Düşüncə azadlığı böyük ölçüdə məhdud idi, çünki insan həyatının mərkəzində ilahi iradə dayanırdı. Renessans isə bu baxışa meydan oxuyaraq insanı yenidən mərkəzə çəkdi. Bu dövrdə insanlar “İnsan kimdir?”, “Dünyanı necə anlaya bilərik?”, “Bilgi necə əldə olunur?” kimi fundamental suallara cavab axtarmağa başladılar – özü də, təkcə dini deyil, dünyəvi yollarla da.

Əsrlərdir unudulmuş antik Yunan və Roma düşüncə dünyası yenidən kəşf edildi. Platon, Aristotel, Sokrat kimi filosofların əsərləri latın dilindən çevrildi, müzakirə olundu və fəlsəfi düşüncənin təməl daşlarına çevrildi. Artıq insan təkcə günahkar deyil, həm də öyrənə bilən, sorğulayan, yaradıcı bir varlıq kimi qəbul olunurdu.

Bax, Renessans dövrünün fəlsəfəyə təsiri də məhz buradan başlayır: insanı öz ağlına və sorğu bacarığına güvənməyə təşviq etməsi ilə. Bu da yalnız fəlsəfi deyil, mədəni və elmi inqilabların da əsasını qoydu.

Orta əsrlərdə fəlsəfə demək olar ki, tamamilə dinin, xüsusilə də xristianlığın təsiri altında idi. Düşüncə həyatının əsas məqsədi Tanrının varlığını sübut etmək, ilahi qanunları anlamaq və imanla ağıl arasında harmoniya yaratmaq idi. Məşhur skolastik filosoflar – məsələn, Tomas Akvinalı – fəlsəfi anlayışları kilsənin təlimləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Onlar üçün əsas həqiqət artıq məlum idi: Tanrı var və insan Onun iradəsinə boyun əyməlidir. Sadəcə, bu həqiqətləri ağıl vasitəsilə “təkrar sübut etmək” lazım idi.

Renessans dövründə isə bu anlayış kökündən dəyişməyə başladı. İnsan artıq yalnız Tanrı qarşısında aciz və günahkar bir varlıq kimi deyil, həm də öz ağlı ilə dünyanı anlaya bilən bir fərd kimi görülürdü. İtalyan humanisti Petrarka yazırdı ki, “həqiqət yalnız müqəddəs mətnlərdə deyil, insanın öz içində də tapıla bilər.” Bu fikir o dövr üçün olduqca cəsarətli idi.

Beləcə, fəlsəfə dini çərçivədən çıxaraq daha çox insan, təbiət, əxlaq, azad iradə kimi dünyəvi mövzulara yönəldi. Skolastik üsullar tədricən unuduldu, yerini müşahidəyə, təcrübəyə və fərdi düşüncəyə əsaslanan yeni metodlar aldı.

Orta əsrlərdə çox vaxt sual vermək şübhə və inkar kimi qiymətləndirilirdi. Ancaq Renessans dövrü bizə göstərdi ki, sual vermək – hətta Tanrı, kainat və insan haqqında – insan ağlının təbii ehtiyacıdır. Bu dövrdə filosoflar düşünməyə, sorğulamağa və şübhə etməyə başladılar. Onların məqsədi inkar yox, anlamaq idi.

Renessans bu mənada yalnız sənət və elm sahəsində deyil, düşüncə mədəniyyətində də bir inqilab yaratdı. İnsan ilk dəfə özünü kainatın mərkəzinə qoymadı, əksinə, kainatın bir hissəsi olduğunu dərk etdi – amma bu hissə ağlı olan və anlamaya çalışan bir hissə idi.

Renessans fəlsəfəsinin mərkəzində duran ən mühüm anlayışlardan biri humanizm idi. Humanizm sadəcə insanı tərifləmək deyil, insanın düşünə bilən, yarada bilən və dəyişə bilən bir varlıq kimi tanınması idi. Bu yanaşma, xüsusilə, Orta əsrlərin sərt dini baxışlarına qarşı yeni bir nəfəs kimi gəldi.

Orta əsrlərdə insan çox zaman zəif, günahkar və taleyinə tabe bir varlıq kimi təsvir olunurdu. Renessans humanistləri isə insanın öz taleyini dəyişdirmə gücünə inandılar. Onlara görə insan öyrənə, inkişaf edə və daha yaxşı bir cəmiyyət qura bilərdi. Bu, fəlsəfəyə də öz təsirini göstərdi – çünki fəlsəfə artıq sadəcə Tanrını deyil, insanı da anlamağa çalışırdı.

Humanistlərin bir çoxu qədim yunan və roma filosoflarını təkrar araşdırmağa başladılar. Platon, Aristotel, Sokrat, Ciceron, Epikür kimi filosofların əsərləri yenidən tərcümə olundu və müzakirə edildi. Artıq fəlsəfə yalnız kilsə mətnlərinə əsaslanmırdı – keçmişin zəngin fikir irsi də bu yeni düşüncə axınına qatılmışdı.

Bu qədim mətnlərdə insanlar həyat, əxlaq, azadlıq və ədalət haqqında suallarla məşğul olurdu. Renessans dövründə bu suallar yenidən aktuallaşdı, amma bu dəfə daha az dini, daha çox insani bir kontekstdə.

Humanizm deyərkən mütləq xatırlanmalı simalardan biri də Rotterdamlı Erasmusdur. O, dini mövzuları araşdırsa da, inanırdı ki, insan təbiətən yaxşıdır və təhsillə, düşüncə ilə inkişaf etdirilə bilər. Onun yazılarında həm dini tənqid, həm də insana sevgi hiss olunur. Erasmusun düşüncəsi, humanist fəlsəfənin əsas prinsiplərini – tənqidi düşüncə, mərhəmət, təhsil və azad fikir – parlaq şəkildə əks etdirir.

Renessansın fəlsəfəyə qazandırdığı bu humanist yanaşma sonrakı dövrlərdə də təsirsiz qalmadı. Əslində, bu düşüncə tərzi maarifçiliyin, elmi inqilabın və hətta müasir demokratiyanın təməllərindən birinə çevrildi.

Renessans yalnız fəlsəfi və bədii deyil, eyni zamanda elmi düşüncənin də yüksəlişi dövrü idi. Bu dövrdə insanlar yalnız “nə üçün” sualını yox, həm də “necə” sualını verməyə başladılar. Əvvəllər təbiətdə baş verən hər hadisə ilahi iradə ilə izah edilirdisə, Renessans filosofları və alimləri bu hadisələri müşahidə, təcrübə və hesablama yolu ilə anlamağa çalışdılar.

Bu dəyişiklik, fəlsəfə ilə elm arasında yeni bir körpü qurdu. Artıq fəlsəfə yalnız düşünməkdən ibarət deyildi – təcrübə etməyə, sübut axtarmağa və nəticə çıxarmağa yönəlmişdi. Bu baxımdan Renessans, müasir elmi metodun təməlini qoydu.

Polşalı alim Nikolas Kopernik, Yer kürəsinin kainatın mərkəzində olmadığı fikrini irəli sürdü. O, Günəş mərkəzli kainat modelini təqdim etdi və bu fikir yalnız astronomiyanı deyil, insan düşüncəsini də silkələdi. Əsrlərdir insan özünü Tanrıya ən yaxın nöqtədə – kainatın mərkəzində – görürdü. Kopernik isə dedi ki, “bəlkə də, biz o qədər də mərkəzdə deyilik.”

Bu fikir fəlsəfi baxımdan çox güclü idi. O, insanın öz yerini, dəyərini və təbiətə baxışını dəyişdirdi. Artıq insanlar başa düşdülər ki, dünya onların ətrafında fırlanmır – və bu, həm sadələşdirici, həm də düşündürücü idi.

İtalyan alimi Qalileo Qaliley Kopernikin ideyalarını daha da inkişaf etdirdi. O, teleskopla səmanı müşahidə etdi və göstərdi ki, səma da dəyişir, qüsursuz deyil. Ayın üzərindəki dağlar, Yupiterin peykləri – bütün bunlar kainatın sabit və dəyişməz olmadığına sübut idi.

Qaliley fəlsəfəyə çox mühüm bir şeyi qazandırdı: təcrübənin və müşahidənin əhəmiyyəti. O deyirdi ki, “ölçülə bilən hər şeyi ölçmək, ölçülə bilməyəni isə ölçülə bilən hala gətirmək lazımdır.” Bu fikir sonrakı fəlsəfə və elm üçün yol açdı.

Daha da irəli gedən bir fiqur – Giordano Bruno – sonsuz kainat fikrini müdafiə etdi. O inanırdı ki, kainatın mərkəzi yoxdur, ulduzlar sonsuz sayda dünyaların Günəşidir və Tanrı hər yerdə mövcuddur. Bruno üçün təbiət bir növ ilahi varlıq idi və insan bu ilahi sistemin bir hissəsidir.

Brunonun fikirləri həm fəlsəfi, həm də mistik idi və dövrünün inanclarına zidd getdiyi üçün o, inkvizisiya tərəfindən edam edildi. Amma onun düşüncə azadlığı uğrunda mübarizəsi, Renessans fəlsəfəsinin ruhunu əks etdirir: sual ver, şübhə et, düşün və nəticə çıxar – nə pahasına olursa olsun.

Renessans fəlsəfəsinin, bəlkə də, ən dərin və qalıcı təsirlərindən biri fərdi düşüncənin ön plana çıxması və azad iradə anlayışının güclənməsi oldu. Artıq insanlar yalnız topluma, kilsəyə və ya ənənəyə uyğun yaşamağa deyil, öz ağlı və vicdanı ilə seçim etməyə başladılar. Bu dəyişiklik sadəcə fəlsəfi düşüncə deyil, bütün ictimai həyat üçün yeni bir başlanğıc idi.

Orta əsrlərdə insanın azad iradəsi çox zaman ilahi iradənin qarşısında mənasız sayılırdı. Amma Renessans dövründə insanın öz taleyini özü müəyyən edə biləcəyi, öz həyatının mənasını özü yarada biləcəyi fikri formalaşmağa başladı. Bu da fəlsəfənin əsas məqsədini dəyişdirdi: Tanrını və dini sistemi izah etmək yerinə, insanı və onun daxili dünyasını anlamağa yönəldi.

Bu dövrdə artıq “inan, çünki belə deyilir” yanaşması yerini “şübhə et və özün düşün” prinsipinə verdi. Bu yeni fəlsəfi yanaşmanın ən tanınmış simalarından biri Rene Dekart (René Descartes) oldu. O, Renessansdan bir qədər sonra yaşasa da, onun düşüncə tərzi Renessansın məhsulu idi.

Dekartın məşhur fikri – “Düşünürəmsə, deməli varam” – insan ağlının fəlsəfi əsasda mövcudluğu dərk etməsinin simvoluna çevrildi. Bu fikir sadəcə fəlsəfi cümlə deyildi, həm də insanın öz mövcudluğunu şübhə və düşüncə ilə təsdiqləməsi idi.

Renessans dövründə fəlsəfə artıq təkcə “böyük suallara” cavab axtarmaq deyildi – o həm də insanın gündəlik həyatda qarşılaşdığı etik, sosial və şəxsi məsələləri düşünmək və anlamaq cəhdinə çevrildi. “Yaxşı həyat nədir?”, “Əxlaq nəyə əsaslanır?”, “Cəmiyyət necə ədalətli ola bilər?” kimi suallar fəlsəfənin gündəminə gəldi və bu, humanist düşüncənin də təsiri ilə daha geniş kütlələr üçün maraqlı oldu.

Bu dövr filosofları göstərdi ki, düşünmək yalnız seçilmişlərə aid deyil. Hər bir insan öz düşüncəsini formalaşdıra, öz həyatını anlamlandırmağa çalışa bilər – bu, Renessansın fəlsəfəyə verdiyi ən dəyərli miraslardan biridir.

Renessans dövrü yalnız keçmişin elmini, sənətini və fəlsəfəsini yenidən dirçəltmədi – o, həm də insanın özünü tanıma yolunda atdığı ən mühüm addımlardan birini simvolizə etdi. Bu dövrdə fəlsəfə dar dini çərçivələrdən çıxaraq insan mərkəzli, azad, tənqidi və yaradıcı bir səviyyəyə yüksəldi.

İnsan artıq yalnız qəbul edən yox, həm də soruşan və düşünən bir varlıq idi. Bu, həm fəlsəfənin istiqamətini dəyişdi, həm də sonrakı əsrlərdə maarifçiliyin, elmi inqilabın və demokratiya kimi anlayışların yaranmasına zəmin yaratdı. O dövrdə sual vermək cəsarət tələb edirdi – amma məhz o suallar bizi bu günə qədər gətirdi.

Bu gün biz hələ də “İnsan kimdir?”, “Azadlıq nədir?”, “Həqiqət necə müəyyən olunur?” kimi suallar ətrafında düşünürüksə, bu, Renessansın bizə verdiyi ən böyük mirasdır: düşünmək hüququ və azadlığı.

Unutmamaq lazımdır ki, fəlsəfə, sadəcə, kitab səhifələrində qalan quru nəzəriyyə deyil. O, bizim gündəlik həyatımıza, qərarlarımıza, münasibətlərimizə təsir edən yaşayan bir düşüncə sistemidir. Və bu sistemin yenidən doğuluşu məhz Renessansla başladı.

Bəlkə də, bu gün biz elə bir dövrdə yaşayırıq ki, yenidən sual verməyə, yenidən düşünməyə ehtiyacımız var. Çünki hər böyük dəyişiklik bir sualla başlayır: “Bəs əgər başqa cür olsaydı?”