Daha.az Millət vəkili, Milli Məclisin İctimai birliklər və dini qurumlar komitəsinin sədri Fazil Mustafanın yeni nəşr olunmuş “Azərbaycan: Qaranlıq keçmişdən aydınlıq tarixə” kitabından bir hissəni təqdim edir.

 

Ey Türk, sənin özünü tanıdığın kimi, başqalarının səni tanıması arasında hansı fərqlər və uyğunsuzluqlar var?

Əlbəttə, hər bir millət və ya superetnos kimi türklər də öz­lərini sevməlidir. Eləcə də, öz tarixinə, tarixi şəxsiyyətlərinə, adət-ənənələrinə sayğı duymalıdır. Bundan da önəmlisi, onu başqa cür tanıyanlara özünü layiqli dərəcədə sevdirməyi ba­carmalıdır. Hər halda, hamımıza tanış olan “Türkün türkdən başqa dostu yoxdur” anlayışı Türk həmrəyliyi üçün həvəslən­dirici mahiyyət daşısa da, türkə qarşı düşmənçilik həmrəyliyi üçün də müəyyən dərəcədə qapı aralayır. Ancaq bütün bunları hər bir türk öz çağdaş durumuna uyğun, bu gün üçün fayda­lı olan dəyərlər şəklində zehninə və yaşamına daxil etməlidir. Tarix bitmiş zamandır, bitmiş zamandan faydalı olan nədirsə, yaşayan insan onu davam etdirməlidir. Həm öz şəxsiyyətinin təkmilləşməsi baxımından, həm də öz mənsub olduğu millətin şüurlu üzvü kimi, vəzifə borcu olaraq bunu etməlidir. Bizim din mənsublarının da yaşamı və düşüncəsi bu prinsiplərə söykən­məlidir.

VII yüzilin şərtləri ilə XXI yüzilin şərtləri kökündən fərqlidir. Mənsub olduğun dini VII yüzilin şərtlərinə uyğun yaşamaqda inad göstərərsənsə, yeni dövrün məğlub insanı, məğlub camiəsi durumunda qalacaqsan. Yeni çağın xristianları, yəhudiləri, yaponları, çinliləri tarixi dinlərindən imtina etmədilər, lakin yeni dövrün çağırışlarına görə inanclarını yaşadıqları həyatın şərtlərinə uyğunlaşdırdılar. Onlar dini elmdən, dövlət idarə­çiliyindən, dünya işlərindən ayıraraq gündəlik həyatlarındakı bir inanc motivasiyası şəklində qoruyub saxladılar. İslam din xadimləri də, əslində, bu yolla irəliləməli idi. IX yüzilin əv­vəllərindən başlayaraq Mötəzili düşüncəsinin yayğın olduğu dönəmdəki müzakirələr və tətbiqatlar uğurla sonuclansaydı, daha öncədən elmin və fəlsəfənin hüdudlarını genişləndirərək dinin siyasi alətə çevrilməsinin və dünya işlərinə hədsiz mü­daxiləsinin qarşısını almaq olardı.

Beləliklə, zehni sekulyarizm baş vermədi və bu günədək İs­lam arealında bütün sıxıntıların əsl səbəbi məhz zehni sekul­yarizm yetərsizliyidir. Maddi sekulyarizm dövrü, yarımçıq da olsa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin real fəaliyyəti ilə özünü göstərsə də, əsasən, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamalın zəkası və iradəsi ilə qalıcı dəyərə çevrildi. Türkiyə türk­ləri üçün tarixi xalqa çevrilmə mərhələsinin də Atatürk epoxası ilə başlandığını iddia etmək mümkündür. Bəli, 600 illik Osmanlı fenomeni ilə tarixi xalqa çevrilə bilməyən Anadolu türkləri məhz Atatürkün tərəddüdsüz Avropalaşma ideyasını qəbul etməsi ilə bu hədəfi gerçəkləşdirməyə başladı.

Biz, Azərbaycan türkləri üçünsə 1828-ci ildən sonra 90 il sürən bir mədəni dirəniş və diriliş dönəmi başlayır. Bəllidir ki, etnik sabitləşmə prosesi ortaya çıxan zaman hər millət öz var­lığını dərk etməyə çalışır. Bizim üçün bu proseslərin başlanğıc məqamları Axundov və Zərdabinin meydana çıxması ilə baş­layır. Zahirən irançılığın qalxanı arxasında görünən Axundov, bir rus məmuru olaraq dövrün şərtlərinə görə milli problemə yalnız iranlı kimliyi üslubunda yanaşa bilərdi. Acı gerçəklik bu­dur ki, yalnız Axundov deyil, milli kimlik adının çoxçeşidliliyi içində ərsəyə gələn aydınların çoxu, Xalq Cümhuriyyətinin qu­ruluşuna qədər özünü daha çox iranlı kimliyi ilə tanımaqda və tanıtmaqdaydı. Bu nəslin əksəriyyəti, əsasən, Cümhuriyyət qu­ruculuğu ərəfəsində zehni olaraq türk kimliyinə qovuşa bildi…

Rusiya Orta Asiya və Qafqazı işğal etdikdən sonra bu böl­gədə çağdaş dünya düzəninin havası duyulmağa başladı. Bax­mayaraq ki, işğalçının niyyəti bu deyildi; lakin heç də hər şey imperiya idarəçilərinin istəyi, qərarı üzrə cərəyan etmədi və Rusiyanın xristian əhalisinə yaradılmış imkanlar enində-so­nunda türk-müsəlman əhali üçün də tanınmağa başladı. “Çar Rusiyasının etdiyi ən faydalı iş bizi Osmanlı sünni şəriətindən – ümummilli sadizm
və İranlı şiə şəriətindən qurtarmaq olmuşdur”. Milli yazarımız Cəfər Cabbarlı, Mirzə Fətəli Axundzadə ilə bağlı məqaləsindən götürdüyümüz bu fikri, sadəcə Sovet konyunkturasının tələbləri naminə yazmırdı. Bu, dramaturqun səmimi mövqeyi idi. Əks təqdirdə “Sübh yeli” anlamındakı “Səbuhi” təxəllüslü Mirzə Fətəlinin zühuru necə baş verə bilərdi? Azərbaycanlı filosof Ağalar Məmmədov haqlı olaraq yazır: “Gəlin, soruşaq: Azərbay­can tarixində Axundovla, Zərdabi ilə başlayan nə idi? Qərb rasional- lığının Azərbaycan kultura məkanına daxil olması. Amma bu, hələ yetərli təyin deyil. Mən indi bu missiyanın və irsin nə olduğunu de­yim: Bu, Azərbaycanı ərəb-fars islami kultura məkanından çıxarmaq layihəsi idi. Çıxarmaq və onu rasional Qərb kultura məkanına daxil etmək. Daha doğrusu, Azərbaycanı islam kultura məkanından Qərb yönümündə çıxarmaq”.

Digər bir Azərbaycan filosofu Həsən Quliyev isə iddia edirdi ki, coğrafi və mədəni baxımdan türklərin həyat formulu daosizmə və buddizmə daha yaxındır: ətrafla harmoniyada yaşa. Lakin “at həyat tərzi”nin hədsiz hərəkiliyi ucundan prototürklər bir az da qabağa get­mişlər. Sabit oturaq həyat şəraitində yaşayış mühiti ilə harmoniyada yaşamaq (dzen ənənəsinə uyğun olaraq) haqqında düşünmək yaxud mühiti fəal şəkildə dəyişdirmək (ellinizm) olardı. Lakin prototürklərin fərqli həyat tərzi fərqli strategiya təyin edirdi: həyat daim müxtəlif göz­lənilməzliklərlə (qurbağalarla) dolu olduğuna görə, qurbağalar arasın­da qurbağa olmağı öyrənmək daha məqsədəuyğundur.

Məhz mühiti fəal şəkildə dəyişdirmək istəyən bir neçə aydı­nımız yüzillərdir mürtəce mahiyyətdə olan kültür məkanından varisi olduğumuz etnik kimliyin düşüncə həyatı və yaşam tər­zini qopararaq yeni məkana yönəltmək savaşına girdi. Bu isə özlüyündə, zamanın əsas çağırışlarını salamlamaq deməkdi. Maraqlıdır ki, bu amili gözardı edən bir çox tədqiqatçımız hələ də İslamın rus müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizədə müsbət rolundan bəhs edir.

Eyni müsbət rolu digər müəlliflər Şeyx Şamilin öndər- liyi ilə gerçəkləşdirilən müridizm hərəkatına da aid edirdi. Tür­küstan istiqlal hərəkatının öndərlərindən ola

Demək ki, dini yaşam mükəmməldirsə, tarix qürurvericidir- sə, bu qədər geriləmənin səbəbini yadların bizi sevməməsi ilə bağlamaq vəziyyətdən bəhanəli çıxış yolumuz sayılmalıdır. Bax bu səbəbdən Türkiyəli tarixçi İsmayıl Haqqı Baltaçıoğlu tarixi keçmişin araşdırılmasını, insanların ulularının yaratdığı mədəniyyəti, mənəvi dəyərləri öyrənmələrini ümumiyyətlə, bütün millətlərin öz mə­dəniyyət tarixinin bilməsini zəruri hesab etməklə yanaşı, insanları kö­künə, ulularına bağlayan inamları, əfsanələri, nağılları, sözləri, adətləri söküb atmanın imkansız və türk milləti üçün faydasız olduğuna diqqət yönəldir. Ancaq ideoloji çərçivədə özünü güvənli hiss edən belə müəlliflər unudurlar ki, tarixlə üz-üzə gəlmədikcə, dəyərləri yeni çağın baxış bucağından təftiş etmədikcə, zəruri şərtlərdə in­sanları kökünə, ulularına bağlayan inamları, əfsanələri, nağılları, sözləri, adətləri söküb atma cəsarətinə yetişməyincə yeniləşmə baş verə bilməz.

Təsəvvür edin ki, Azərbaycan bir məkan olaraq həmişə fars zəkasının yaratdığı fəlsəfi təlimlərin və dini-mistik məktəblərin aurası içində yer almışdır. İslamın doğuşundan sonra da Azər­baycan anti-İslam Şüubiyyə hərəkatının əsas ocaqlarından biri olaraq qalmışdır. Səlcuq-Oğuz türklərinin gəlişindən sonra da ərazidə çoxluğa çevrilməyimizə rəğmən, digər türk topluluqlarından fərqlənərək fars-şüubiyyə zəkasının İslamın içində öz milli din modeli qurması prosesinə də ən çox yardım edən bir zümrə olmuşuq.

Biz, əslində, farslara tarix boyu dövlətçilik ruhu və fəlsəfi məktəb ənənəsi baxımından uduzmuşuq. Bu natamam- lığımıza ciddi diqqət yetirmədiyimizə görə bu günün Azərbay­canında hansısa sirli bir çubuqla düşüncəmizin, inancımızın də­yişəcəyinin labüdlüyünü özümüzə təlqin etmişik. Özümüzdən “fars zülmü”, “fars əsarəti” kimi hədəf ifadələr də uydurmuşuq. Əsl həqiqətdə İran dövləti fars tarix və fəlsəfə ənənəsinə əsas­lanmasaydı, bu ölkədə yaşayan, sadəcə, qanı qanımızdan olan qardaşlarımızın az-çox türk kimliyinə istinad edən müqavimət duyğusu for

malaşmayacaqdı. Heç indiyəcən bu sualı qarşımı­za qoymamışıq ki, nədən Yaxın və Orta Doğuda fars düşüncə modeli ən çox bizi öz təsiri altına ala bilmişdir?

Əslində, 1918-ci ildə yaradılan Azərbaycan Cümhuriyyəti də mahiyyətcə anti- İran dövlətidir və onu yaradanlar da rus ekolundan çıxan şəxsiy­yətlərdir. Yəni irançı düşüncənin sındırıldığı tarix məhz 1918-ci ildir. Bu da Rusiya obrazında düşmən saydığımız bir imperiya sisteminin bizə bəxş etdiyi fayda kimi də anlaşıla bilər.

Özünü tanımanın birinci mərhələsi bir etnik ünsürün kimlik mövzusu üzərində düşünməsindən başlar. Avropada 1789-cu il Fransa inqilabının yaratdığı vəhşətlə yanaşı yeni sekulyar ideya­ların və millətçiliyin yayğınlaşması prosesi bu coğrafiyaya yaxın məkanların hamısında qısa bir zamanda özünü hiss etdirməyə başladı. Millətçilik artıq Avropa və Asiyanın bütün etnik kim­liklərinin mənsub olduqları dini kimlikdən önə çıxınca, savaşla­rın mahiyyəti də din üzərindən deyil, millət üzərindən dəyişdi. Artıq, xalqlar bir-birinə qarşı iddialarını yaxın keçmişdə olduğu kimi xristian, müsəlman, yəhudi adı ilə qarşıdurmada deyil, al­man, fransız, ingilis, serb, yunan, macar adı ilə önə sürürdü. Bir­cə türklər hibrid dövlət kimliyi olaraq ya Osmanlı adına, ya da dini kimliyə bağlı qalaraq xilafətin ali təmsilçisi kimi müsəlman­lıq adına savaşlara davam edirdi.

500 ili Avropada savaşlarda, istanbulda hərəmxanalarda keçirən, elmi, tərəqqini görməzdən gələn Osmanlı sultanlıq elitası və xilafət teokratiyası XIX əsrin ortalarından başlayaraq millətçilik dalğası ilə qarşılaşdı. O za­man bu məmləkətin insanlarının dindən və şəriətdən başqa həm də ağıllarının olduğunu xatırlaması ilə düşüncə həyatında can­lanmalar başladı. Bir neçə əsrdən sonra nəhayət ki, sual sormağa başladılar:

n Zəki Vəlidi Toğan da vurğulayırdı ki, türklərin önəmli bir qismi XVI əsrdən bəri rus boyunduruğu altında yaşadıqları halda islamiyyət sayəsində milliyyət­lərini qoruya bilmişlər. Gerçək tablo isə budur ki, milli kimliyini İslam kimliyi adı altında qoruduğu iddia olunan türklər, Avro­pada başlayan ilkin mütərəqqi milliyyətçilik dalğasının gətirdiyi çağdaşlaşma fürsətini hər dəfə qaçırmışlar.

 

“Necə edək ki, Avropaya qarşı intellektual müqavimət göstərək? “,“- Baş qaldıran ayrıhqçı millətçilik dalğasının önünü necə kəsək?”, “Dövləti hansı kimlik üzərindən gücləndirək ki, bəndi-bərəni bərkitmək mümkün olsun?” və s.

O halda islamlaşmadan başlayan, Osmanlıdan keçən qatarın son məntəqəsi türkləşmə oldu. Maraqlıdır ki, bu zaman Rusiya müstəmləkə rejimi altında olan türklərin axtarışında da cəmi iki dayanacaq vardı. Birinci dayanacaq Osmanlıda olduğu kimi is­lamlaşma, sonuncu isə türkləşmə oldu.

Lakin bu türkləşmə seçimindən öncə Osmanlı qaranlığından əsrlərdir üstü basdırılmış türkü eşib çıxarmaq zəruri idi. Ünlü türk sosioloqu Ziya Göyalp Osmanlının ən şanlı dövrlərində türklüyü ilə öyünən bir insanın belə olmadığını bu cür anladırdı: “Türk adını, sanki utanc duyulacaq bir sifətmiş kimi kimsə üzərinə al­maq istəmirdi. Türk, Doğu Anadoluda “Qızılbaş”, İstanbulda da “ko­bud kəndli” anlamlarına gəlirdi. Türk olduqları əsla şübhə edilməyən bəzi, diyarbəkirli və lıarputlu doktorlar özlərini kürd sayırdı. Tarixdə bu kədərli duruma ikinci bir örnək belə tapılmaz”.

Göyalp eyni zamanda türk qövmünün ortaya çıxıb “Mən va­ram!” deyə bilmədiyi bir mühitdə Avropanın ölkədəki rəzalətə görə yalnız türkləri günahlandırdığını yazıb. Bu türk aydını onu da vurğulayıb ki, daxildə də, müsəlman olan və olmayan qövm­lərin, dövlət məmurlarından gördüyü əziyyətlərin məsuliyyəti türklərin üzərində qalıb: “Orada türkə yüklənən bu məsuliyyət yükü vardı, amma onu mənimsəyən bir çiyin yoxdu”.

Məhz türkün bir milli varlıq olaraq ortada görünmədiyi mühitdə İsmayıl Hakkı Baltaçıoğlu kimi düşüncə insanla­rı milli-mənəvi dəyərləri, xalqa məxsus adət-ənənələri üstün tutub, ona yiyələnməyi əsas götürüb, “Özünə dön!” öyüdü­nü yada salaraq belə yazıb: ”Özümüzə necə dönəcəyik? Burada özünə dönməsi istənilən xalq deyil, hər zaman aydınlardır. Aydın heç də soysıız deyil, fəqət xəstədir. Həqiqi toplumdan qopan hər insan kimi, o da xəstədir. Artıq onu qurtarmaq lazımdır. Aydını xəstə edən xalqdan qopması, xarici kültürə aşılanması, öz kültürünü zehinli və üstün görməməsidir”.

Yenə də bu cür ideoloji çağırış ustaları qəbul etmək istəmirdi ki, aydını xalqdan qopmayan toplumla­rın ümumi tablosu daha vahimdir. Aydını xalq kimi düşünən toplumların aristokratik azlığının təsir gücü yenilikləri, çağdaşlaşmanı xalq adına həzm etməyə əngəl yaradan əsas faktor sayıla bilər.

Buna bənzər durum Osmanlı ilə rəqabət aparan başqa bir güçlü imperiya subyekti İspaniya üçün də güncəl sayıla bilər­di. Millətin əslində aristokratiyadan ibarət olduğuna inanan is­pan filosofu Orteqa Qassetə görə arostokratiyası olmayan mil­lətlər tarixdən silinib gedir. Onun fikrincə, bu aristokratiya sadəcə dövlət quran zəngin və uğurlu azlıqdan ibarət deyildir. Aristokratiya kültür, düşüncə, sənət, dünyagörüşü yaradaraq, xalqına aydın üfüqlər göstərən seçkinlikdir. Orteqa Qasset bunun fəlsəfi izahını dəqiq təsbit edib: ”Milli dili və kimliyi sabahdan axşama qədər ehtiyacını təmin etmək üçün çalışan və düşünməyə vaxtı qalmayan xalq kütlə­si inkişaf etdirə bilməz. Xalq zaman-zaman özünü milli aristokratlara bənzətdikcə inkişaf edir. Bütün xalqlarda düşünən və düşüncə yaradan bir azlıq vardır. Geniş xalq kütləsi də bu azlığın düşündüklərini dü­şünər, o haqda fikir mübadiləsi edərək yüksələr”.

İslam kültür arealında əsrlərdir dini yaşam tərzinə uyğun­laşmış türklərin Atatürkə qədər milli aristokratiyası olmadığını, saraylarda mövcud olmuş aristokratiyanın isə Azərbaycan­da olduğu kimi fars-ərəb ədəbi mühitinə və fars dilinə könüllü təslim olduğunu üzüntü ilə vurğulayırıq. Bu, əslində, çox dərin və köklü xəstəlik halımızı göstərir. Müqayisə üçün daha öncə­ki tarixlərə baş vurduqda, bu cür durumun qədim türk impe­riyalarının möhtəşəm örnəyi olan Göktürk İmperiyası üçün də xarakterik olduğunu görərik. Görkəmli türkoloq alim Lev Qumilyov türklərin (türkyutların) qədim dili haqqında dövrümüzə gəlib çatmış bilgilərin “Veyşu” və ya “Suyşu” adlı Çin salnamələ­rində qorunub saxlandığını, “Veyşu” mənbələrinin VI əsrə aid olduğunu, həmin dönəmdə təbəqələşmənin daha aydın nəzərə çarpdığını iddia edərək, bu mənbədə aristokratiya ilə qara ca­maatın etiqad fərqlərinə diqqət yönəldir. Həmin fərq “Suyşu” da diqqətdən yayınıb. “Suyşu” çinlilərin istisnasız surətdə türkyut əsilzadələri ilə ünsiyyətdə olduğu dövrü əks etdirir. Qədim türklərdə aristokratiya ilə kütlə arasında yalnız inanc fərqi ol­mamış, eyni zamanda, siyasi düşüncənin fərqliliyinin olduğu da söylənə bilər.

İspaniyanın da imperiya keçmişindən sonrakı dönəmində dü­şünən yaradıcı azlığın millətin əsas nüvəsini təşkil etdiyini vur­ğulayan və milləti azlıq tərəfindən seçilən təşkilatlanmış kütlə olaraq dəyərləndirən Orteqa Qassetə görə, siyasət sosial vitrinin gözəçarpan xarici görünüşüdür. “O yerdə ki, kütləyə təsir göstərə­cək azlıq və həmin azlığa tabe olmağa hazır kütlə yoxdursa, orada ya cəmiyyət yoxdur, ya da həmin cəmiyyət ölüm ayağındadır” – Qasset ardınca belə vurğulayır.

Filosof bu tezisdən çıxan sonucu belə qətiləşdirir: “Çağdaş İs­paniya – kütlə imperiyasıdır. Kütlə hökm edir, birlikdə idarə edir. Ha­raya boylansan görəcəksən ki, pislərin çoxluğu yaxşılara qarşı üsyan edir. Nə zaman ki, kütlə öz bioloji təyinatından uzaqlaşır, ölkə dalan­dan qurtula bilmir. Seçilmiş azlıqsız, aristokratiyasız toplum tamamilə
mümkünsüzdür. İspaniyanın düzgün diaqnozu – zadəganfobiya və ya yaxşılara dözümsüzlükdür. İspaniyada hər şeyi xalq etdi, nəyə ki, xalq əl qoymadı, o eləcə də qaldı. Ancaq “xalq” həmişə ən bəsitini etməyə qadirdir. Başqa cür desək, o, elmlə, incəsənətlə, texnika ilə bağlı qabiliy­yətə sahib deyil”.

Xoşbəxtlikdən türklərin yeni lideri Atatürk bu tarixi dəyişim prosesini kütləyə buraxmadı, milli və qabaqcıl rəhbərlik məsu­liyyətini öz üzərinə alaraq, qısa müddətdə Cümhuriyyət Xalq Partiyasının bünyəsində dövlətin elitasını həm də millətin aris­tokratiyası kimi təqdim etdi. Üstəlik, millətə baxışda antropoloji təsnifatdan keyfiyyətcə yeni olan sosioloji təsnifata keçidi təmin etdi. Türk düşünürü Baltaçıoğlu irq və millət problemini açıqla­yarkən, bu mövzuya toxunaraq iki anlayışın daşıdığı mənalara diqqət yetirib: “İrq, bioloji bir gerçəkdir. İrqin daşıyıcısı orqanlardakı izdir, irq, heyvani bir faktdır. Millət, sosial bir gerçəkdir. Millətin da­şıyıcısı sosial iz, yəni ənənədir. Millət, əxlaqi bir faktdır. Bu ayrı iki gerçək, ayrı iki elmin mövzusu ohır. İrqi faktları araşdıran elm “antro­pologiya” dediyimiz həyat elmidir. Millət faktlarını araşdıran elm “so­siologiya” deyilən toplum elmidir”.

Atatürk “nə demokratiya, nə islamçılıq”, birbaşa türkçülük üzə­rindən dövlət siyasəti yürütməyə başladı. Həm də bu irqi türk­çülüyün deyil, çağdaş əxlaqi türkçülüyün dirilişi idi. Yalnız sarıqları, qılıq-qiyafətləri, fəsi dəyişməklə yetinmədi, maddi sekulyarizmdən zehni sekulyarizmə doğru qətiyyətli yol açdı. Xi­lafət yükündən imtina etmək, Osmanlı səltənətindən qurtuluş, əlifba dəyişimi, cümhuriyyət modelli idarəetmə, təhsil, dil sahə­sində sürətli dəyişmələr həm də xalq kütlələrinin müqaviməti fonunda aparıldı. Sonucda 600 illik Osmanlı İmperiyasında itiri­lib-batırılmış obrazı – yəni, çağdaş Türk obrazını meydana çıxar­dı. Bununla belə, türkçülüyü ideologiya adı ilə təqdim etmədən, onu dövlətin şəriksiz dəyərinə çevirdi.

Azərbaycanda isə itirilmiş türkü tapıb çıxarmaq müstəmləkə sisteminin yetişdirdiyi aydınların üzərinə düşdü. Yalnız müsəl­man, daha dəqiq desək, Əli və ya Ömər məzhəb kimliyinin daşı­yıcısı olan bu aydınlar imperiya mərkəzində kodlaşdırılan öncə tatar, ardınca da türk-tatar adlarına tədricən alışdılar. Bununla yanaşı, sosial-demokrat, milliyyətçi, ittihadi-islamçı qəliblərin içində ideoloji kodlaşmaya da yönəlməyə başladılar.

Etiraf etməliyik ki, Rusiya idarəsinə keçid yalnız teokratik Qacar mühitindən qopmaq və azad düşünmək üçün fürsət ya­ratmadı, həm də işğalçının istəyinin əksinə olaraq milli bütövlük üçün zəmin yaratdı. Rusiya idarəsi olmasaydı nə Axundov, nə də adlarını dəfələrlə xatırlatdığımız digər aydınlar meydana çıxar­dımı? Əslində, XIX yüzilin sonlarında ortaya çıxan türkçülük və ya pan-türkizm adı ilə bilinən hərəkatın ilk məqsədi türkcə danışan topluluqlara etnik bir kimlik qazandırmaq olub. Hərə­katın ikinci məqsədi isə aralarında birliyə, həmrəyliyə yönəlik ortaq ruh və anlayış yaratmaq idi. Sonrakı mərhələdə, özəlliklə Rusiyanın müstəmləkəsi altında qalan türklər müstəqil dövlət qurmağı özlərinə hədəf seçmişdi. Və onların təsiriylə Osmanlı İmperiyasının içində də türklük fikri ön plana çıxmağa başlamış­dı. Beləliklə, yeni tarixi prosesə keçiddə milli düşüncə də çağdaş formada, Avropa düşüncə sisteminə uyğun bir şəkildə türk ta­rixinə girəcək, tədricən çağdaş türklük düşüncəsi doğacaqdı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özü də öncə İranda bir türklük hərəkəti başlatmaq istədi. Rəsulzadə orada “İrani-nou” qəzetini çıxararaq, türklərə də aid olan yeni İran qurulması layihəsini dü­şünürdü. Ancaq Qacar zehniyyətli çoxluğun XVI yüzildə olduğu kimi Qafqaz türklüyünə qarşı törədə biləcəyi mümkün faciələri görüb İstanbula yönəldi. Orada da Osmanlı mühitinin XVI əsr­dən başlayaraq, Anadolu türklüyünə yaşatdığı acıları müşahidə edərək, ümidsiz şəkildə Rusiyanın işğal bölgəsi olan Qafqaza geri döndü…

Araşdırmaçı Güntay Gəncalpın fikrincə, iranda şiə-fars milliy­ətçiliyinə qarşı heç bir zaman türklərin arzuolunan reaksiyası meyda­na çıxmayıb. Ancaq Qafqazda rus-xristian milliyyətçiliyi özünə qarşı türk milliyyətçiliyini antitezis kimi meydana çıxarırdı. Türk oyanış dövrü kimi anlaşılan keçən əsrin əvvəllərində Qafqazda, Krımda, Ka­zanda, Türküstanda və Osmanlıda onlarla milli türk aydını yetişdi. Ancaq Səfəviliyin kültür və inanc varisi olan irandan bir tək yüksək nüfuzlu milli türk aydını yetişmədi. Çünki buna sosial və tarixi ehtiyac yox idi. Xalqın əksəriyyəti savadsız idi və yalnız mollaların fətvaları ilə durub-otururdular. Mollalar da Səfəvi ideologiyasına əsasən hər za­man iran milliyyətçiliyini təbliğ edirdilər. İran-İraq şiə mollalarının fətvalarının qarşısı rus hüquq sistemi tərəfindən alındı. Bu da Qafqaz türklərinin gömüldükləri Səfəvi qaranlığından oyanmalarına bir pən­cərə açdı.

Demək ki, milli varlığın qorunması dini kimlik üzərindən fərqli coğrafiyalarda gerçəkləşib. Burada milli varlığın qorunma­sının ən ciddi amillərindən olan Yurd-Vətən amilini də diqqət­dən kənarda tutmaq doğru olmaz. Türkiyəli filosof Hilmi Ziya Ülkən millətin hər şeydən öncə sərhədlərinin tarixdə hazırlanmış və mücadilələrlə çəkilmiş olan bir Vətənə dayandığını bildirib. Mütəfəkkir “millətin üzərində yaşadığı və dayandığı torpaq, yurd­dur” fikrindən yol alaraq millət problemindən bəhs edənlərin yurd problemini ikinci plana saldıqları üçün ona gərəkli diqqət yetirmədiklərini yazıb: “Yurd anlayışı üzərində israrla duranlar ro­mantiklərdir. Yurd onlarda milli varlığın həyəcan qaynağıdır”.

Mütəfəkkir yurd və millətin ayrılmaz bir birlik halında gö­türülüb araşdırılmasının gərəkliliyini bildirərək, ictimai yaddaşın təməli olan yurdun üç səciyyəsini təqdim edib: “Birincisi, onun bizim tərəfimizdən sevilməsidir. Bu, onu bir həyəcan və hiss qaynağı olaraq alan romantiklərin önəm verdikləri özəlliyidir, ikincisi, onun daimi bir yeniləşməyə əlverişli olmasıdır. Bu anlamda yurd, bütün təbii qaynaqlarıyla elmin və tərəqqinin daima yeni şeylər tapmasına əlverişli olan bir zəmin və materialdır. Tarixçilər, etnoqraflar, geoloqlar, coğra­fiyaçılar, sənətkarlar onun üzərində bitməz-tükənməz yeni mənzərələr meydana çıxartmaqla, hər dövrdə zəka və elm vasitəsiylə gerçəyə yeni ünsürlər qatacaqdır. Üçüncüsü isə onun əski hiss və həyəcanları davam etdirməsidir. Biz yurdun üzərindəki izlər və xatirələr vasitəsiylə, əski­dən olmuş şeylərin indiki gerçəkliyinə inanırıq. Yurd vasitəsiylə vaxtilə burada yaşayanlarla bizim aramızda ortaq bir şey olduğunu qəbul edi­rik”. Bu ortaq şeyin yaşayan nəsillərimiz tərəfindən doğru an­laşılması çox önəmlidir. Fikrimizcə, bir milli kimliyin müştərək dəyərləri bioloji və ya dini inanc dəyərləri ilə qalıcı xarakter al­maz. Burada əsas dəyər yeniləşmə idealıdır. Həm də önəmli olan bir nəslin özündən öncəkinin yaratdığının üzərinə faydalı şeylər əlavə etməsidir.

Türk alimi Mehmet İzzət bu ortaqlığı milli ruhun ötürülməsi prosesi üzərindən yorumlayır: “Millətin nə irqlə, nə coğrafi şərt­lərlə izah olunmadığını xatırlasaq, onun maddi məzmunlu amillərdən heç birinin əsəri olmadığını qəbul edərik. Millətin vücudunu və mil­li ülkünün fay daldığını anlamaq üçün milli həyatın mənəvi sahəsini tədqiq etməyimiz, ənənə və tarix, milli səciyyə və milli dil, mədəniy­yət və kültürlə silahlanmış istənilən milli ruhun istiqamətini təqdir etməmiz lazımdır”. Bu baxış bucağından Azərbaycan türkləri­nin də bir ərazi siyasi kimliyindən daha çox, öz etnik kimliyi ilə birbaşa bağlı olan bütün dönəmlərdəki türk dövlətlərinin ruhunu mənimsəməklə, bir çağdaş topluluq və dövlət anlayışı yaratmasının daha faydalı olacağını iddia etmək mümkündür. Lakin fikrimizcə, burada mücərrəd bir “milli ruh” qavramı ye­rinə “yeniləşmə ruhu” qavramı mövzumuza daha uyğun səs­lənməkdədir.

Başqa baxış bucağından Vətən barədə fikirlərini davam et­dirən Ülkən yazırdı: “Birinci xüsusiyyət, yurdun indiki həyatımıza və qiymətlərimizə təməl olmasını təmin edər, ikinci xüsusiyyət, top­lumu donub qalmış bir kütlə olmaqdan çıxarır, ona tərəqqi və inkişaf qazandırar. Təkbaşına alınınca mücərrəd və xəyali ideologiyalara qapı açmaqda olan elmlərin, gerçəyi və özümüzü inkişaf etdirmək üçün ən faydalı alətlər halına gəlməsini təmin edir. Üçüncü xüsusiyyət, bizi özü-özümüzü inkar etməkdən, şəxsiyyətsiz və köksüz olmaqdan qur­tarır”. Bu Ülkənin müəyyənləşdirdiyi çox önəmli məqamdır. Özəlliklə də Vətənin “toplumu donub qalmış bir kütlə olmaqdan çıxararaq ona tərəqqi və inkişaf qazandırması” barədə təsbiti coğrafi, tarixi və ya mistik dəyərdən daha fərqli realist bir hədəfdən söz açmağa imkan verir.

Ülkən eyni zamanda “Vətən’’ sözünün ərəb lüğətində insanın ya­şadığı yer, yurd anlamını daşıdığını, bu yurdun, bir tirənin yaylaq və qışlaq yeri, yaxud bir kəndlinin kəndi olduğunu yazıb. O, millət və yurd anlayışlarını bir-birindən ayrılmaz, eyni gerçəkliyin iki üzü, eyni bütü­nün parçaları kimi dəyərləndirib. Ziya Göyalp isə Ülkəndən fərqli olaraq milləti, ortaq duyğular, ideallar və ortaq sözləşmələr (misak) çevrəsində toplanan həmrəy bir zümrə kimi görürdü. Bu görkəmli fikir adamına görə, milli ideal yoxkən türklər şüurlu bir millət ol­mayıb, o zaman bir saray və bir də onun evləri olub. Milli bir şüurdan məhrum olan millət, onun rəiyyəti olduğu kimi, Vətən də onun mali­kanəsi olub. Türklər də həqiqi millət kimi yaşamağa ancaq milli sözləş­mənin doğması ilə başlayıb.

Bir çox hallarda etnik kimliklər adlarını qonşu xalqlardan al­dığına görə onları həmin toplumların hansı formada tanıması və tanıtması da önəmlidir. Türk adının da ilk dəfə Çin mənbələri tərəfindən səsləndirildiyi barədə tarixi bilgilər yetərincə möv­cuddur. Onu da vurğulayaq ki, “Orxon abidələri Göktürk imperi­yasının məşhur hökmdarı Bilgə Xaqan dövründən qalma həm maddi, həm də mənəviyyat baxımından türk tarixinin ən dəyərli abidələri sayı­lan bəngüdaşlardır” fikrini əsaslandıran tarixçi-filoloq Rəfik Özdək daha öncəki dönəmlərdən qalma türkcə mətnlər və kitabələr olsa da, bu
abidələrdəki yazının “Türk” sözünün, türk millətinin adının işlədildiyi ilk şah əsəri, türk yazı dilinin ilk, həm də çox yüksək bir örnəyi oldu­ğunu” söyləyir. Ancaq bu fikirləri dəstəkləməklə yanaşı, onu da vurğulamalıyıq ki, belə nadir nüsxəli yazı abidələri nə toplumun düşüncə sistemi, nə də idarəçilik modeli barədə geniş bilgilər verə bilməz. İslamaqədərki dönəmdə çox geniş coğrafiyaya ya­yılmış və ayrı-ayrı siyasi təşəkküllərə görə fərqlənən türk toplu­luqlarının bu kimi mənbələrə dayanaraq ümumi inanclarından söhbət açmaq çətindir. Göründüyü kimi, sözü gedən türklərin, özəlliklə də Göytürk Xaqanlığının ideologiyasının iki prinsip üzərində qurulduğu anlaşılır: Çin mədəniyyətinin inkarı və qonşu­lar üzərində milli üstünlük şüuru! Hər iki prinsip də tam ardıcıllıq­la yerinə yetirilmiş və bu da həm Göytürk dövlətinin dirilişini, həm məhvini hazırlamışdır…

Eyni inkarçı ruhun zamanımıza daşınmasını, çox zaman Azərbaycan türklərinin də tarix anlayışında erməninin, rusun, farsın və Qərbin inkarı üzərində bir fikir sistemi yaratmağa çalışmasında görə bilərik. Bu halda bir millət, başqalarından öyrənməsi vacib olan şeylərin xaricində, öz yoluna, öz idealına indeksli bir yaşam tərzini mənimsəməli, öz ənənələrinə uyğun idealları gündəmində qoruyub saxlamalıdır. Bu cəhət Ziya Göyalpın türklərin özəl keyfiyyətləri barədə təsbit etdiyi fikirlərə də uyğun gəlməkdədir: “Türklər, qaydaçı, lakin ənənəsiz bir millətdir. Ənənə millətin ruhunu, qaydalar bədənini təşkil edər. Ənənəçi millət dayandığını ruhunda, qaydaçı millət isə bədənində axtarar. Birincisi ruhun yaranışı, ikincisi isə onun vərdişləridir”.

Təməlini öz ruhunda axtaran millətlərin həm də öz təsirləri­ni bütün zamanlara yaya bilmə imkanı qazandıqlarını görürük. Böyük imperiyalar yaratmış türklər isə, şərtlər nə olursa olsun, ümumi ənənələrini məfhum formasına salaraq anlamadıqları­na görə, uzun zamanlardan bəri həm coğrafi, həm də mənəvi
parçalanmalara məruz qalmışlar. Vilyam Ramsay bu mövzuda belə yazırdı: “Ən yaxın zamanlaradək Kiçik Asiyanın qarmaqarışıq xalqı, tayfaları və irqləriylə birlikdə xatırlanmaqdan tamamilə məmnun görünməkdəydi. Türkmən ya da Afşar, Türkmən və Afşar olmaqdan məmnunluq duymaqdaydı və bağlı olduğu bir ulus yaxud da imperiya birliyini düşünmürdü: buna görə imperiyanın birliyini dilə gətirə bilə­cək bir ad yox idi”. Bu cür anlayış, bir zaman müsəlman Qaraxan- lıları uyğur soydaşlarını o dərəcə düşmən və kafir hesab etməyə yönləndirmişdi ki, hətta onlara qarşı Doğuda monqol əsilli kitay- larla ittifaqa girmişdilər.

Zəki Vəlidi Toğan da fərqli adların işlədilməsinin çağdaş dönəmdə örnəyini belə göstərirdi: “Bizdə türk olmayan taciklərin xatirinə riayət etmək üzündən çox vaxt türk yerinə müsəlman və Tür­küstan ifadəsini işlətmək məqsədəuyğun olacaqdır. Yəni irq yolu bizdə keçməz… Demokratiyanı əsas götürən və təkamülə inanan sosializm milliyyət və müsəlmanlıq ilə birləşincə Türküstanda geniş kütlələlərə rəhbərlik edə bilər”.

Türk sosioloqu Cəmil Meriç də haqlı olaraq bildirir ki, tarix cızılacaq bir tablo deyil, çözüləcək bir problemdir. Təəssüf ki, türklər öz yazılı mənbələrinin azlığı ucbatından çox zaman tarixlərini öyrənmə metodologiyasının tərtibatını və bu tarixin sistemləşdi­rilməsi işini başqalarına buraxmışlar. Sonra da onların təsbit et­diyi usullarla qədim çağlardan gələn türk dövlət və düşüncə sis­temini başqalarının təsvirində anlamağa çalışmışlar. İnsanın öz içini özündən yaxşı kimsənin anlamayacağı gerçəyindən baxar­saq, türk tarixinin sistemləşdirilməsi, türk yazılı abidələrinin di­lini anlamaq vəzifəsini əsasən əcnəbi elm adamları öz üzərinə götürdüyündən, alınan sonuclara daha diqqətli yanaşmaq lazım gəlir. Məsələn, türk tarixi elminin qurucusu olaraq XVIII əsrdə yaşamış fransız çinşünas, Çin dilinin tanınmış mütəxəssisi Jozef de Guignesin adı vurğulanmaqdadır. Bu müəllif özünün 8 cild­lik “Türklərin ümumi tarixi” əsərində latın və yunan dillərindən başqa, ərəb və fars mənbələrindən də yararlanmışdır.

“Türklərin ümumi tarixi”ndə türk tarixi əhatəli şəkildə təqdim olunmuş­dur. Türk kültür tarixi bilicisi Bahəddin Ogələ görə, günümüzə qədər də onun qurduğu türk tarix düzəni, çox az dəyişikliyə uğramış­dır. Eyni zamanda, ən önəmli türk yazılı abidələrinin oxunması şansının da danimarkalı runoloq Vilhelm Lüdviq Tomsenə nəsib olduğunu bilirik. Türk dili ilə bağlı ən əhatəli araşdırmaları da əsasən avropalı və rusiyalı alimlər ortaya qoymuşlar. Türkiyə­də isə bu mövzuda ən ciddi çalışmalar Türkiyə Cümhuriyyə­ti qurulduqdan sonra başlanmışdır ki, bunun da öncüllüyünü üzərinə götürən və uğurla davam etdirən Ziya Göyalp, Meh- met Fuad Köprülü, Zəki Vəlidi Toğan, Bahəddin Ögəl, ibrahim Qəfəsoğlu və başqa dəyərli elm adamları olmasına baxmayaraq, indiyədək bu sahədə dünya səviyyəsində nüfuzlu bir türkologi­ya məktəbi yaradılmamışdır.

Bir zamanlar “Dünya, türkləri daşımağa kafi gəlmirdi” deyən Or- taçağ Süryani yazarının sözlərinin verdiyi qürurdan günümüzə doğru gəlsək, mağara həyatından qurtardıqlarımızın günümüz­də bizə bir sıra şeyləri diqtə edə bildiyini görüncə təəccüblənmək lazım deyil. Bu halda, çatışmazlıq, tarixi dəyərlərdən günümüzə nələri daşımaq üzərində yetərincə düşünmədiyimizdə axtarıl­malıdır. Qazax yazarı Oljas Süleymenovun söylədiyi kimi, “bir zaman romalılar bütün xalqları barbar olaraq tanıyırdı, çinlilər də nə hindliləri, nə də farsları adam sayardı. Dünyaya həndəsəni və astro­nomiyanı öyrədən ərəblər Avropa salnamələrinin səhifələrində yalnız vəhşi adlandırılmışdır” Elxanlı Qazan Xanın iranlılara eyni qü­rur nöqtəsindən baxışını göstərən fərmanlarının birində yazılır: “Allah iranlıların həyatlarını da bizə əmanət etmişdir; onları da insan deyə nəzərə almalıyıq, yoxsa cənab-i Haqq yanında məsul oluruq”. An­caq bunu Türk qüruru olaraq dəyərləndirən iranlılar, ənənələ­rini türklərdən daha yaxşı qoruya bildiklərindən, ən azından dəyişməyən bir dövlət mexanizmi üzərində fars milli kimliyini qoruya bilmişdilər. Bu məqamları anlamaq üçün mütləq Firdov­sinin “Şahnamə” əsərinin incələnməsi lazım gəlir. Məhməd Fuad Köprülüyə görə, “Firdovsinin “Şahnamə”si sənət baxımından incələnərsə davamlı bir sıra təkrarları, müəyyən ifadələri, xeyli məhdud bənzətmələrinə görə möhtəşəm və bənzərsiz bir sənət əsəri saymaq bəlkə də doğru olmazdı. Ancaq mövzunun iranlılar üçün nə qədər cazibəli və nə qədər canlı olduğu və İslam istilasından yüzillər sonra belə əcəm ruhunda necə dərin və səmimi təsirlər göstərdiyi düşünülürsə, “Şahnamə”yə iran ədəbiyyatında hansı səbəbdən bu dərəcədə əhəmiyyət ve­rildiyi dərhal anlaşılar”.

Ədəbiyyatın qoruya bildiyi ənənə ruhu bir çox kültürü belə öz içində əridə bilmək gücünü daşıyır. Həqiqətən də, iranlılar İslamı da şiə məzhəbi üzərindən milli dinlərinə çevirə bilmiş­lər. Anlaşıldığı kimi, müqəddəs kitabı olmayan, yaxud da bu cür kitablarını öz milli yaşamında özününküləşdirməyən toplumlar yaşadıqlarını, kimliklərini milli dastanlarda ifadə etməyə daha çox meyilli olurlar. Milli dastan dövrü bitdikdən sonra əllərində olan materiallara istinad edərək, milli kimlik və millətin idealla­rı mövzusunda toplumda əsas dəyərlərə çevrilən nəzəriyyələr, fikirlər irəli sürülür. Artıq müəyyən bir qövmün nəzəriyyəçilə­ri dünyanın yaradılışından bəri öz qövmünün mövcudluğunu, dünyada ən əhəmiyyətli ərazilərinə sahib olduğunu, ən böyük kültürü daşıdıqlarını iddia etmək xəstəliyinə tutulmağa başla­yırlar.

Bu həm də o deməkdir ki, türkləri tanımanın hər variantını Qərb ölkələri araşdırmış, təcrübədən keçirmişlər. Servantesdən tutmuş Volterə qədər, habelə onlardan sonrakı dönəmlərdə ya­şayıb-yaratmış Avropanın onlarla ünlü yazar və araşdırmaçısı öz əsərlərində türk xarakterinə geniş yer vermişlər. Məsələn, Ser- vantes beş il Əlcəzairdə türklərin əsirliyində yaşadığı anlardan əsərlərində xatirələr formasında epizodlar canlandırmışdır. Vol- ter isə Avropaya dini dözümlülüyü Osmanlı dövlətindən öyrən­məyi tövsiyə edirdi. Bu dahi filosof yazırdı ki: “Mən Osmanlıda bir dəfə də olsun, dinlə bağlı vətəndaş savaşının olduğunu eşitməmişəm. Tarix kitablarında türklərin hansısa dini məsələlərdə anlaşmadıqlarına görə savaşdıqlarından nəsə yazılmayıb. Onlarda dini ehkamların az- lığındanmı, onların inanclarında insanların qarşı-qarşıya gəlməsinin olmadığındanmı bu belədir? Onlar öz dövlətlərinin sərhədləri içində yaşayan bir kimsədən də hansı dinə qulluq elədiyini soruşmurlar, ancaq çox da ağır olmayan vergiləri ödəməyi buyururlar. Xristianların hamı­sı onlar üçün istəkli qonaqlar sayılır, ancaq Avropada iki-üç ölkədən başqa, heç yerdə belə bir insansevərliklə üzləşmək olmur”. Digər Qərb müəlliflərinin əsərlərində isə Osmanlı dedikdə, əsasən mənfi ob­razda canlandırılan, istilaçılıq, insan ticarəti, şəriətçi idarəetmə üsulları kimi məsələləri qabardan bir təbliğatdan söhbət gedir­di. Ancaq bu tanıtımın dəyişməsi üçün türklərin yazdığı sanbal­lı əsərlər ortada yox idi. Osmanlı dövlət elitasında isə təqribən belə bir yanaşma hakim idi: “Əgər mən üç qitədə hökmranamsa, söz sahibiyəmsə, kiminsə məni necə tanıması nəyimə lazım?” Və bu da türklərin başqaları tərəfindən bir çox hallarda mənfi obrazının yaradılmasına ən böyük səbəb oldu.

Ən yeni çağda türkləşmənin əslində konseptual olaraq nəzə­ri əsaslarını təqdim edən əsasən iki düşüncə adamı vardı: Yusuf Akçura və Ziya Göyalp. Hər ikisi tərəfindən də hər nə qə­dər türk mədəniyyəti üzərindən fikirlər söylənməyə çalışılsa da, onun dünya mədəniyyətinin sarsılmaz bir cinahı olaraq sübutu, demək olar ki, alınmayıb. Çünki başqaları səni sən özünü tanı­dığın kimi tanımaz. Ancaq başqalarının səni necə tanımağı ilk növbədə məhz sənin üçün maraqlı olmalıdır. Anlamalıyıq ki, bizi dünya mədəniyyətinin həmmüəllifləri sırasında görməmək tendensiyası uzun əsərlərdən bəri mövcuddur. Dünya tarixi­nin düşüncə həyatında ən azı Atatürk inqilabına qədər bizim elmi-fəlsəfi mətnlər və yeniləşmənin simvolu olan obrazlar yox səviyyəsindədir. Məscidlərimiz, hamamlarımız, qalalarımız və qəbiristanlıqlarımız isə yetərincədir. O halda bizi haradan və necə tanımaq haqqını onların öhdəsinə buraxmaq və vardıqları sonuclarla hesablaşmaq zorundayıq.

Türklərin etiqad azadlığına hər zaman özəl diqqət yetirdikləri bəllidir. Bu anlamda Baltaçıoğlu türklərin bütün kültür sahələrin­də olduğu kimi din məsələsində də milli mənlikərini müəyyən­ləşdirdiyini göstərən bir çox sənədlərin olduğunu iddia edir.

O, fikrini əsaslandırmaq üçün macar müəllifi Oskar Kolliqnin “XVII əsrdə türklərin dini tolerantliğı” başlığı ilə çevrilən məqaləsindən bu hökmü göstərib: “istilaçı türklər heç bir zaman məcburi dindən çe­virmə üsuluna müraciət etməmişlər, əksinə hər kəsi dinində sərbəst bu­raxmışlar, hətta bu məsələdə yardımı əsirgəməmişlər”

Bu cür tolerantlıq nümunələrinə baxmayaraq, Göyalp, türk kültürü ilə Qərb sivilizasiyası arasında qurduğu sintezdə üçüncü bir ünsür olaraq İslama yer verməyib. Mütəfəkkirə görə, siviliza­siya sahəsinə girdiyi ölçüdə və bu mövzuda İslamın çağdaş Qərb dəyərləri tərəfindən geridə qoyulması qaçılmazdır. Göyalp, İsla­mın “mədəni” ünsürlərindən bir çoxunun ərəb və İran kültürlərinin bir parçası sayılması lazım gəldiyini, bunun da türklər tərəfmdan qəbu­ledilməz olduğunu söyləyir. Hər nə qədər Göyalp, İslamın kökləri­ni türk milli ənənələrində tapma cəhdlərində uğursız olubsa da, özəl bir Türk İslamının inkişaf etdirilməsini də təklif etməyib. Sadəcə, dini mərasimlərdə türkcənin işlədilməsini nəzərdə tutan “Dində türkçülük” bölümü, onun milli kültür oyanış proqramının ən zəif nöqtələrindən biridir.

Mövzunu Ziya Göyalpın irəli sürdüyü şəkildə incələşək, elmi araşdırma işində dörd şərtin tələb olunduğunu görərik: “Birincisi, araşdırma tamamilə nəzəri olmalıdır; ikincisi, duyğuya deyil, ağla isnad edilməlidir; üçüncüsü, nəticəvi deyil, bütünləşdirici olmalıdır; dördüncüsü, ayrıca araşdırma mövzusunun müstəqil bir gerçək ol­ması şərtdir”. Bu elmi qayda ilə yola çıxsaq, başqa toplumlarda, xalqlarda olduğu kimi, Azərbaycan türklərinin meydana çıxı­şının da, siyasi deyil, öncə tarixi bir hadisə olduğunun fərqinə vararıq.

Tarixi bir hadisə olaraq etnik kimlik mövzusunun izahını tanınmış sosioloq A.Smitin konkret təsbitlərindən yola çıxaraq təqdim etmək daha məqsədəuyğun sayıla bilər. A.Smitə görə, etnik bir qrup, soya aid miflərin rolunu və tarixi xatirələri vurğula­yan, din, ənənə, dil və ya qurumlar kimi bir və ya birdən çox mədəni fərqliliyə görə tanınan və ayırd edilən bir mədəni kollektiv növüdür. Bu cür kollektivlər, sadəcə tarixi xatirələrin davamlılıqları baxımın­dan özünəxas bir dəyər daşımalarına görə deyil, hər bir etnik qrupun xüsusi tarixi güclərin məhsulu olması və bu səbəbdən tarixi dəyişmə və çözülmələrə məruz qalması mənasında da heç şübhəsiz “tarixi”dir.

Bilindiyi kimi, kültür və mədəniyyətin birləşmə yeri – din, əxlaq, hüquq, ağıl, estetika, iqtisadiyyat, dil və texnika ilə bağlı həyatlardır. Əslində, bu təsbit, ibn Xəldunun tarix anlayışının iki açarı olduğu barədə görüşlərindən qaynaqlanır. İbn Xəldu­nun fikrincə bu açarlar umran (bu, ərəb qaynaqlı söz olub, “in­kişaf”, “rifah” anlamına gəlir. Bu söz, əsasən bir yerin və ya top­lumun böyüməsini, çiçəklənməsini ifadə edir – Red.) və ictimai təsanüddür (toplumu təşkil edən fərdlərin bir-biri ilə həmrəylik və işbirliyi içində olmalarını, bir-birinə güc və dəstək vermələri­ni ifadə edən əxlaq termini kimi istifadə edilir, indiki türkcədə, “təsanüd” yerinə “dayanışma” sözü işlədilir – Red.) Mütəfək­kirin bu mövzuda görüşləri belə ümumiləşdirilə bilər: Umran bir qövmün qurduqlarının və yaratdıqlarının bütünü, ictimai və dini düzən, adətlər və inanclardır. Umran, tarixi və insanı bü­tün olaraq ifadə edən bir kəlmədir. Avropanın heç bir zaman və heç bir qavramı ilə əhatə edə bilməyəcəyi bir tam, tarixi inkişa­fın mühərrik gücü: əsabiyyət (eyni nəsildən olan və ya başqa sə­bəbdən bir-birinə yaxın olan insanların rəqiblərinə qarşı birlikdə hərəkətini təmin edən həmrəylik hissi anlaşılır – Red), yəni icti­mai təsanüddür. Umranı ictimai həyatda sezə bilmək mümkün­dür. Təməddün (mədəniyyət) və umran fərqli məfhumlardır. Təməddün şəhər mədəniyyətini, umran isə həm bədəviliyi, həm köçəriliyi əhatə edir. Məhz bu nöqtədə türk toplumunun tarix anlayışını tənqid edən Cəmil Meriç, umrandan xəbərsiz, mədə­niyyətə də isinəmədiyimizə görə insanlığın təkamül hadisəsini ifadə üçün özümüzə layiq bir kəlmə tapa bilmədiyimizdən gi­leylənməkdədir.

Bu baxımdan Azərbaycan türkünün kültür həyatını mədəniy­yət və ya sivilizasiya içinə daşımaqla bağlı sıxıntıları yetərincə böyükdür. Keçmişsiz, təməlsiz girdiyin bütün mədəniyyətlərin içində öz kültürünü itirəcəksən. Hər bir millət özünü bir siviliza­siyanın içinə yönləndirmədən öncə, öz kültürünü müfəssəl tanı­maq məcburiyyətindədir. Bu planda, özümüzü ən yaxın qonşu­muz və düşmənimiz sayılan ermənilərlə müqayisədə daha dəqiq təsvir edə bilərik.

Ermənilərin həm əhali sayı, həm ərazi, həm də coğrafi ya­yılma potensialı, başqa qövmlərlə dini həmrəylik imkanları bi­zimlə müqayisə olunmayacaq bir durumdadır. Sadəcə, onların dini birliyinin və millət duyğularının bizdən güclü olduğu bir gerçəkdir. Biz Azərbaycan türklərində elə bir təsəvvür var ki, er­mənilər, öz toplumlarını tarixi torpaqlar mövzusunda psixoloji cəhətdən ciddi şəkildə hazırlaya bildiklərinə görə, bu kimi duy­ğuları da gücləndirə bilmişlər. Əslində, bu xəstə anlayışları ilə erməni elm adamları öz millətlərini çevrələri ilə həmişə düşmən vəziyyətinə gətirmişlər.

Çağdaş anlayışa sahib hər kəs bilmək­dədir ki, bugünkü əhali və ərazi potansialı ilə ermənilərin türklərlə uzunmüddətli rəqabət aparması mümkünsüzdür. Özləri öz yanlışlarını yaxşı anladıqları üçün bu xəstəliyə bizi də yoluxdu­rublar. Bununla da, millət ağlını gücləndirmənin yolunu axtar­maqdan daha artıq coğrafiyamızın tarixinin məchul dönəmləri ilə, məchul qəhrəmanları ilə başımızı qatmaqla zehin qarışıqlığı­na düşməmizi təmin ediblər. Ermənilərin bir etnik kimlik olaraq təşkilatlanmasını təmin edən əsas, birləşdirici amil milli din sta­tusunda olan Erməni (Qriqorian) Apostol Kilsəsinin varlığıdır. Azərbaycan türkləri isə farsların şiə və ərəblərin sünni məzhəbçiliyi çərçivəsində qalaraq və təəssüf ki, dini milli kimliklə iç-içə yaşadaraq, təşkilatlana bilməyib; bununla İslam dininin əsas mahiyyətindən də xeyli uzaqlaşıblar.

Cəmil Mericin belə bir dərin mənalı görüşü var: “Bütün “Qu- ran”ları yandırsaq, bütün camiləri uçursaq, Avropalının gözündə Os­manlıyıq; Osmanlı, yəni İslam. Qaranlıq, təhlükəli, düşmən bir yığın! Avropa, materializminə rəğmən xıristiandır; sağçısıyla, solçusuyla xristian”.

Bəli, biz Azərbaycan türkləri də zaman-zaman fars-şiə siste­minin içinə girdiyimizdə, bu yad sistemdə özümüzü tanıda bil­mədik; Rusiya xristian sisteminin içinə girdiyimizdə özümüzü yenə də bu sistemlə iç-içə görə bilmədik; indi də Avropa sistemi içinə girərkən eyni uyuşmazlıq sindromunu yaşamaqdayıq. O halda, öncə milli kimlik anlayışımız üzərində yenidən dəyər­ləndirməmizi aparmalı və hər şeydən öncə tarixi türk olmaqdan daha artıq çağdaş türk olmağı üstün tutmalıyıq.

Çağdaş dəyərləri özünə təməl alan və belə dəyərlərin sadiq daşıyıcısı olan Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranması türk obra­zının tanıtımında köklü dəyişikliklərin başlanğıcı oldu, ikinci Dünya ölkələri kimi kodlaşdırılan Asiya və Afrikanın əksər ölkələrində yeni dövlət quruculuğu mərhələsində ilk axtarılan örnək dövlət modeli, dinin dövlətdən ayrıldığı dünyəvi Ata­türk Türkiyəsi oldu. Maraqlıdır ki, 1936-cı ildə ilk dəfə Tür­kiyəyə səfər edən İran Şahı Rza Pəhləvi dövlətini cümhuriyyətə

çevirərək, eyniylə Atatürkün gerçəkləşdirdiyi islahatları İranda da tətbiq etməyə çalışıb, lakin Böyük Britaniya tərəfinin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdığına görə geri çəkilmək durumunda qalıb.

Çağdaşlıq əslində türkün özünü yeni obrazda, yəni dün­ya mədəniyyətinə töhfə verən bir superetnos kimi tanıtması deməkdir. Bu həm də türkləri daha tərəqqipərvər bir etnik xa­rakter olaraq tanımağa imkan yaradacaqdır. Odur ki, bu gün yaşayan nəsillərimiz özünü keçmiş üzərindən deyil, gələcəyin hədəfləri üzərindən tanımağa, tanıtmağa və təşkilatlandırmağa çalışmalıdır.

Yekunda, başqalarının Türk fobiyası, İslam fobiyası kimi vi­rusları daşımasının səbəblərində özümüzü doğru tanıtmamaq məsuliyyətsizliyinin ciddi təsiri olduğunu da etiraf etməliyik.

 

---

Bu hissədə isitfadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:

 

– Cabbarlı Cəfər. Hekayələr. Bakı Uşaqgəncnəşr. s. 98
– Məmmədov Ağalar. Aşma. Bakı. Qanun Nəşriyyatı, 2012, s.125
– Quliyev Həsən. Arxetipik azərilər, s. 301
– Nəsibli Nəsib. Türkçü düşüncənin əsasları. Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2022, s. 265
– Toğan, Zəki Velidi. Hatıralar. Türkistan ve diger müslüman doğu türklerinin milli varlık ve kültür. Diyanet Vakfı Yayınları. Ankara 1999. s.455
– Baltaçıoğlu ismayıl Hakkı. Türke doğru. Ankara 1998, s. 16
– Gökalp Ziya. Kültür ve Medeniyyet. Türkleşmek, islamlaşmak, Muasırlaşmak. Konya, 2010, s. 149
– Ülken Hilmi Ziya. Ziya Gökalp, İstanbul, 2007, s. 20
– Baltaçıoğlu. Türke doğru, s. 220
– Ортега у Гассет, Xoce. Восстание масс. Москва. Изд ACT. 2001, с. 335
– Ортега у Гассет, Хосе. Восстание масс. Москва. Изд АСТ. 2001, с. 360
– Gəncalp, Güntay. Qafqaz türklərinin oyanış dövrü. Bakı, Qanun, 2014, s. 29
– Qumilyov Lev. Qədim Türklər. Bakı 1993, s. 99
– Ортега у Гассет, Xoce. Восстание масс. Москва. Изд ACT. 2001, с. 327
– Ортега у Гассет, Xoce. Восстание масс. c. 342
– Baltaçıoğlu. Türke Doğru, s. 47
– Ülken. Millet ve Tarih Şuuru. s. 169-170
– Izzet, Mehmet. Milliyyət nazariyeləri ve milli hayat, istanbul 1969, s. 90- Ülken. Millet ve Tarih Şuuru, s. 169-170
– Ülken. Millet ve Tarih Şuuru, s. 169-170
– Gökalp, Ziya. Tekamül Mefkuresi, Küçük Mecmua, sayı 16, C. 1,18 Eylül 1338, s. 16
– Ülken, Hilmi Ziya. Türkiyede Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1994, s. 367
– Özdək Rəfik. Türkün qızıl kitabı. Birinci kitab. Bakı 1992 s.108
– Qumilyov. Qədim türklər, s. 392-393
– Gökalp. Türklərdə ictimai təşkilat, s. 3
– Mardin, Şerif. Türkiyede toplum ve siyaset, Makaleler I., istanbul 1991, s.41
– Turan, Osman. Türk cihan hakimiyeti mefkuresi, İstanbul 1995, s. 161
– Toğan, Zeki Velidi. Hatıralar. Türkistan ve diger müslüman doğu türklerinin milli varlık ve kültür. Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s. 486
– Meriç C. Ümrandan Uygarlığa, İstanbul 1978, s. 212
– Ögel B. Türk mitolojisi, Ankara 1993, 2/5
– Süryani Mihael. ChronTque de Michel le Syrien, Ml, Paris 1905 III, p. 149
– Süleymenov, Olcas. Az i Ya, TDAV, İstanbul 1992, s. 140
– Kerim Oder. Azerbaycan, istanbul 1982, s. 100
– Köprülü. Türk edebiyyatı tarihi, İstanbul 1986, s. 115
– Önalp Ertoğrul. Türklerin esiri Cervantes. İstanbul 2023
– Volter. Fanatizm. Bakı 2012. s. 61
– Baltaçıoğlu. Türke doğru, s. 165
– Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, İstanbul 1987 s. 36
– Heyd. Türk ulusculuğu, s. 175
– Gökalp. Bir kavramın tetkikinde takip olunacak usul, s. 193
– Smith, Anthony D. Milli Kimlik, İstanbul 1994 s. 41
– İbn Haldun. Mukaddime, istanbul 1990 s. 1/344