Daha.az “Əlvida, Las Veqas” filmi haqqında İbrahim Azizin “Uçurumun sərhədində Las Veqas” yazısını təqdim edir.
Mayk Figgis adı Hollivudun parlaq pərdəsi arxasında gizlənən bir üsyan ruhunu xatırladır. O, formalaşdığı sistemi amansızca tənqid edən, lakin onun qaydaları ilə oynamaqdan çəkinməyən ziddiyyətli bir sənətkardır. Mütəxəssislər onu, nəticəsindən asılı olmayaraq, hər zaman kino sənətində yeni ifadə vasitələri axtaran və mövcud standartları şübhə altına alan mühüm rejissorlardan biri hesab edirlər. Onun karyerası, bir növ, manifestdir: sənət, təhlükəsiz sahillərdə qalmaq deyil, naməlum sularda yeni adalar kəşf etmək cəsarətidir.
“Əlvida Las Veqas” filmi tənqidçilər tərəfindən Mayk Figgisin yaradıcılıq bioqrafiyasının kulminasiya nöqtəsi və onun “magnum opus”u olaraq qəbul edilir. Filmin qazandığı universal rəğbət, Figgisə “Ən Yaxşı Rejissor” və “Ən Yaxşı Uyğunlaşdırılmış Ssenari” üzrə Oskar nominasiyaları gətirərək onun bir “auteur” (müəllif rejissor) kimi statusunu möhkəmləndirdi. Filmin ən böyük zəfəri isə, şübhəsiz ki, Nikolas Keycin “Ən Yaxşı Aktyor” mükafatı ilə təltif edilməsi oldu.
Sükutun gücü, boşluğun sonu
Film alkoqolizmin son mərhələsindəki bir ssenarist (Nikolas Keyc) və bir fahişə (Elizabet Şu) kimi iki marjinal obrazın münasibəti üzərində qurulub. Lakin “Əlvida Las Veqas” klassik sevgi hekayəsi janrının dekonstruksiyasıdır. Əsər romantik klişeləri rədd edərək, bunun əvəzinə şərt qoymadan qəbul etmə, özünü məhv etmə və ekzistensial tənhalıq kimi mövzuların bədii tədqiqini təqdim edir. Filmdə Ben Sandersonun (Nikolas Keyc) bir ssenaristi təcəssüm etdirməsi təsadüfi deyil: Figgis bununla Sandersonu öz süqutunu şüurlu şəkildə “yazan”, faciəvi taleyinin nəzarətini əldə saxlamağa çalışan bir hekayə yaradıcısı, bir anti-qəhrəman arxetipi kimi təqdim edir. Bu, onun axtarışının, sadəcə, ölüm deyil, həm də öz xaotik hekayəsinə mənalı bir yekun vurmaq cəhdi olduğunu vurğulayır.
Hər bir fərdin psixoloji portretinin dərinliyində gündəlik fəaliyyətlərin fövqündə dayanan və ekzistensial suallar qoyan bir daxili monoloq mövcuddur. İcra etdiyimiz rollardan, daşıdığımız maskalardan kənarda, varlığımızın əsl mərkəzindən bizə səslənən o sirli səsi necə adlandıraq? Vicdanın oyanışı, ruhun tələbi, yoxsa unudulmuş mənliyimizin xatırlatması? Bu daxili səs personajın zahiri davranışlarından fərqli olaraq, onun əsas motivasiyasını və daxili münaqişəsini formalaşdırır. Həyatın mənasızlığı ilə barışa bilməyib, “ali həqiqəti” axtaran personajlar üçün bu səsi boğmaq cəhdi, adətən, onların faciəvi süjet xəttinin özəyini təşkil edir.
Kamera işə düşdüyü andan etibarən biz Benin cəhənnəminin ən dərin qatına enirik; onun ətrafa səpdiyi narahatlıq, ruhunun alkoqol alovunda necə yanıb kül olduğunun sarsıdıcı bir sübutudur. Filmin ümumi qaranlıq və melanxolik tonuna rəğmən, rejissor personajın libidosunu süjetdə saxlamaqla onun psixoloji portretinə “ilahi” deyil, daha çox freydist bir qat əlavə edir; bu, hətta özünü məhv edərkən belə Eros və Tanatosun (həyat və ölüm instinktləri) daimi mübarizəsini simvolizə edir. Rejissor Mayk Figgis, hadisələri yavaş templə təsvir edərək, uğurlu bir insanın süqutunu mərhələli şəkildə göstərir. Onun sərxoş baxışlarında gizlənən peşmançılıq, bəlkə də, verdiyi qərardan deyil, heç vaxt qura bilmədiyi həyat üçündür. Figgisin narrativi demək olar ki, tamamilə Ben obrazının perspektivinə fokuslaması, digər personajların, xüsusilə Seranın, potensialını tam açmağa mane olan və filmin strukturunu monodramaya yaxınlaşdıran bir zəiflik kimi qiymətləndirilə bilər.
Las Veqasın sehri
Con O’Braynın yarı-avtobioqrafik romanının adaptasiyası olan filmdə Las Veqasın bir məkan (topos) olaraq seçilməsi, hekayənin tematik özəyini gücləndirən şüurlu bir addımdır. Las Veqas gecə-gündüz davam edən əyləncə həyatı və qaydalardan uzaq mühiti ilə tanınır ki, bu da onu reallıqdan qaçmaq istəyənlər üçün cazibədar edir. Ben Sanderson üçün bu məkan, anonim şəkildə özünü məhv etmə aktını həyata keçirə biləcəyi, sosial nəzarətdən kənar bir “heterotopiya” (dünya içində dünya) rolunu oynayır. Beləliklə, şəhər passiv bir fondan aktiv bir personaja çevrilir.”
Las Veqasa gəldiyimiz ilk səhnədə məhz Sera (Elizabet Şu) obrazı ilə tanış olmağımız təsadüfi deyil. Onun “Məndən istədikləri hər şey ola bilirəm” replikası, sadəcə, peşəsini təsvir etmir, eyni zamanda filmin əsas tematik qarşıdurmasını – kimlik məsələsini – ortaya qoyur. Ancaq bu strategiyanın güzgüdəki əksinə baxdıqda, dəhşətli bir boşluq görürük: artıq “heç kim” olmağa qərar vermiş Ben. Biri yaşamaq üçün hər kəs olmağa məcburdur, digəri isə ölmək üçün heç kim olmağı seçir. Onların hekayəsi, kimliklərimizin nə qədər kövrək olduğunun və onu itirdiyimizdə necə dərin bir uçuruma yuvarlandığımızın hekayəsidir.
Benin keçmişinə aid hər şeyi, o cümlədən ailə fotolarını yandırması aktı, onun travmatik keçmişi ilə əlaqəni radikal şəkildə kəsmək cəhdini simvolizə edir. Film, onun alkoqolizminin səbəblərini açıq şəkildə təqdim etməkdən çəkinir və bu, şüurlu bir seçimdir. Tamaşaçı, Benin davranışlarını, sadəcə, hedonist bir həzz axtarışı və ya monotonluqdan qaçış kimi deyil, daha çox ekzistensial bir böhranın (existential crisis) nəticəsi olaraq şərh etməyə sövq edilir. Onun içindəki boşluq, bəlkə də, sadəcə bir ailənin və ya karyeranın itkisi ilə yaranmamışdı. Bəlkə də, bu, müasir insanın ən böyük faciəsidir: hər şeyə sahib olduqdan sonra heç bir şeyin mənasının qalmadığını anlamaq. Alkoqol burada məqsəd deyil, sadəcə, o boşluğu müvəqqəti də olsa doldurmağa çalışan bir vasitədir.
Qaçmağa çalışdığımız
Personajların ilk qarşılaşdığı otel səhnəsi, zahirən klişe bir ssenari təəssüratı yaratsa da, Figgis bu səhnəni filmin emosional və tematik mərkəzinə çevirir. Benin “Sadəcə getmə…” replikası, münasibətlərinin iqtisadi mübadilə (fahişə-müştəri) müstəvisindən çıxıb, ekzistensial bir müstəviyə keçdiyini göstərən dönüş nöqtəsidir. Ben, pulu bir vasitə kimi deyil, bir yalvarış forması kimi istifadə edir. O, cinsi xidmət deyil, insan varlığı üçün yalvarır. Bu, bir insanın tənhalıqdan nə qədər dərin əzab çəkdiyini vurğulayan təsirli bir məqamdır. Qaydaların şəhəri olan Las Veqasda bütün qaydaları pozan bu adam, Seranın illərdir peşəkar maskası altında gizlətdiyi öz dərin boşluğunun güzgüsünə çevrilir.
Rejissor müqəddəslik simvolu olan rahibələrin fonunda Benin Seraya etdiyi təklifi təsvir etməklə, profan (dünyəvi) və sakral (müqəddəs) elementləri bir araya gətirərək güclü bir vizual metafora yaradır. Bu səhnə onların münasibətində yeni və daha məsum bir mərhələnin başlanğıcını simvolizə edir. Bu cəhdin ardınca Seranın peşəsindən uzaqlaşma imkanı əldə etməsi, onların potensial “xilas olma” trayektoriyasına işarə edir. Lakin onların faciəsi də bu həqiqətin içində gizlidir. Onlar bir-biriləri üçün bir “məna” yaratmağa çalışarkən, əslində, bir-birlərinin “boşluğunu” dolduran o ölümcül vərdişlərə daha da sarılırlar. Bu, iki insanın bir-birini həm yaşatmağa, həm də öldürməyə kömək etməsinin acı hekayəsidir.
Filmin ən gərgin anlarından biri qumarxanada baş verən hadisədir. Bu səhnə, Benin daxili əzablarının ən yüksək səviyyəyə çatdığını göstərir və sevgi ilə ümidsizlik arasındakı mübarizəni təsvir edir. Biz o anlarda sevginin bir möcüzə göstərəcəyinə, bu iki yaralı ruhu xilas edəcəyinə inanmaq istəyirik. Filmin mediativ və ləng tempi, bu daxili gərginliyi artırmağa xidmət etsə də, bu üslubun bəzi tamaşaçı seqmentləri üçün tempin pozulması kimi qəbul edilməsi riskini daşıyır. Rejissor sevginin transformativ gücünə dair klassik narrativ gözləntisini bilərəkdən yaradır, lakin Benin təkrarlanan aqressiv davranışları ilə bu gözləntini alt-üst edir. Bu, filmin romantik klişeləri rədd etdiyini və obrazın patologiyasının dərinliyini, sağalmaz olduğunu vurğulayan amansız bir reallıq təsviridir.
Bütün sosial normaların və əxlaq qaydalarının xaricində yaşanan bir bağa “sevgi” demək olarmı? Figgis bu sualı soruşaraq ənənəvi anlayışlarımızı darmadağın edir. Bu, sevginin sağaldıcı gücündən çox, onun ən disfunksional vəziyyətlərdə belə bir “sağ qalma mexanizmi” kimi necə işlədiyini göstərən bir nümunədir. Oteldən qovulma səhnəsi, quruluşun öz acizliyini göstərir: nizam-intizam, anlaya bilmədiyi və ya sağalda bilmədiyi hər şeyi öz məkanından qovmaq məcburiyyətindədir. Bu, sadəcə bir otel deyil, bütün bir sistemin metaforasıdır.
Duş səhnəsi filmin ən güclü vizual metaforalarından biridir: burada təmizlənmə (katarsis) ritualının özünü məhv edən vərdişlə iç-içə keçməsi, obrazın xilasının mümkünsüzlüyünü göstərən bir rəmzdir. Bu səhnədən sonra film boyu gördüyümüz yavaş süqut anidən sürətlənir. Filmin finalı, dünyaya yadlaşmış bir insanın yaşadığı qaranlıq və əzablı həyatın atmosferini tamaşaçıya standart sonluqlardan fərqli, çılpaq bir şəkildə təqdim edir. Filmin anti-klimaktik sonluğu, Hollivudun ənənəvi xilas və ya cəza sonluqlarını rədd edərək, tamaşaçıya narahat, lakin dürüst bir final təqdim edir. Və bizə ən dərin sualı miras qoyur: İnamların, ideologiyaların və böyük hekayələrin zəiflədiyi bir dünyada, insan yaşamaq üçün hansı möhkəm təməldən yapışa bilər? Bəlkə də, Benin faciəsi o təməlin heç vaxt mövcud olmadığını anlaması idi.
