Daha.az Gülər Qasımovanın “Sözlə öldürmək” yazısını təqdim edir.

Hörmətli dinləyicilər!

“Tariximizi oxuyun!” – kimsə Tutsilərə qarşı niyə bu qədər nifrət etdiyimi soruşanda belə cavab verirəm. Çünki onlar bizi Belçika müstəmləkəçilərinə satıblar, torpaqlarımızı oğurlayıb, soydaşlarımızı qamçılayıblar.
Tutsi üsyançıları yenidən qayıdıb. Onlar tarakandırlar, qatildirlər. Ruanda Hutu torpaqlarıdır, biz burada çoxluq təşkil edirik. Onlar sayca bizdən az olsa da, xain və işğalçıdırlar. Hamısının başını əzəcəyik. RPF üsyankarlarını məhv edəcəyik. Bu Hutu radiosu RTLM-dir.
Diqqətli olun!
Gözünüz qonşularınızda olsun!

2004-cü ildə çəkilmiş “Ruanda hoteli” filmi bu sözlərlə başlayır.

Hutular tərəfindən Tutsilərə qarşı törədilmiş Ruanda genosidi tarixin ən ağır soyqırımlarından biri sayılır və bu soyqırımın əsasını silahlar deyil, sözlər qoymuşdu.

“Ruanda hoteli” filmində təsvir edilən hadisələr dilin istənilən vəziyyətdə ölümcül zərbə vurmağa malik olmasının bariz nümunələrindən biridir.

Fransız filosofu Mişel Fuko “L’Ordre du discours” (“Diskursun nizamı”) əsərində yazır ki, əslində, diskurs reallığın əksi deyil, onu qurmaq üçün bir vasitədir. Ruanda hadisəsində davamlı olaraq Tutsilərin “tarakan” adlandırılması gücün diskursiv fəaliyyətindən irəli gəlirdi. “Tarakan” sözü Tutsiləri əks etdirmir, onları kateqoriyalaşdırır və yarlıq vururdu. İnsanları böcəklərə bənzətməklə onların məhvini məqbul qılırdı. Bu, Hutuların, sadəcə, böcəklərə qarşı təbii reaksiyası kimi görünməli idi, bir qətliam kimi yox.

Hələ soyqırım törədilməmişdən qabaq ona sözlərlə haqq verilmişdi. Cinayətin vacibiyyət olduğunu irəli sürən yeni reallıq yaradılmış, Tutsilər Corco Aqambenin “Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life” (“Homo Sacer: Suveren güc və çılpaq həyat”) əsərində dediyi kimi, “çılpaq həyat”a çevrilmişdilər.

Aqambenə görə, “homo sacer” o şəxsdir ki, öldürülə bilər, lakin qurban edilə bilməz. Yəni o, bütün hüquqları əlindən alınmış, hüquqsuz buraxılmış, asanlıqla öldürülə bilən varlıqdır. Tutsilər haqqında təbliğat artıq onları insan olmaqdan çıxararaq “homo sacer”ə çevirmişdi. Təbii haqları əllərindən alınmış və heç bir məsuliyyət hissi olmadan öldürülmələrinə haqq verilmişdi.

“Şərin bayağılığı”

BBC-nin “Faşist Almaniyası: Tarixdən xəbərdarlıq” sənədli film seriyasında keçmiş alman əskərlərinə “Peşmansan?” sualı veriləndə, bəziləri “yox, mən öz xalqıma xidmət edirdim” cavabını verir.

Filosof Hannah Arendt bunu “şərin bayağılığı” (“banality of evil”) adlandırır. O, “Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil” (“Yerusəlimdə Eyxmann: Şərin bayağılığı haqqında hesabat”) (1963) əsərində “keçmiş faşist”, Holokost qətliamının təşkilində məsul bilinən Adolf Eyxmannın məhkəməsində iştirak etdikdən sonra bildirir ki, Eyxmann fanatik və ya iblis deyildi, sadəcə,  düşünmək qabiliyyətindən imtina etmişdi.

Yəni “keçmiş faşist” zabitlər ideoloq deyil, itaət, öhdəlik və səlahiyyət çərçivəsində öz sisteminə xidmət göstərməyə çalışan insanlar idilər.

Bu həm də İtalyan yazıçı Primo Levinin “I sommersi e i salvati” (“Boğulanlar və xilas olanlar”) əsərində bəhs etdiyi “boz zona”ya aiddir. Leviyə görə, biz normal dünyada pisi yaxşıdan ayıra, hərəkətlərə görə məsuliyyət hiss edə bilirik. Lakin konsentrasiya düşərgələri və totalitar sistemlərdə ekstremal zorakılıq göstərilərkən əsgərlər məsuliyyət hiss edə bilmirlər. Çünki bu, “boz zona”dır.

Levi yazır:

“Konsentrasiya düşərgəsində günahın sərhədləri qarışır, qurbanla cinayətkarın rolları bir-birinə keçir.”

Normal dünyada biz pisi yaxşıdan ayırırıq, ancaq totalitar zorakılıq şəraitində məsuliyyət hissi itirilir. Əsgərlər burada Reyxə tabe olan əmr icraçıları idilər. Özlərini günahkar hiss etsələr, xidmət göstərdikləri ideologiyaya xəyanət etmiş olardılar. Levi bu dəfə deyir:

“Reallıq çox qarışıqdır, heç kəsi hansısa vəziyyətdə törətdiyi əmələ görə o vəziyyətə düşmədən ittiham etmək olmaz”.

“Başqasının üzü”

2011-ci ildə qatıldığım seminarlardan birində Amerikadan gəlmiş psixiatr posttravmatik stress sindromu haqqında danışırdı. Deyirdi ki, İraq müharibəsindən qayıdan və qəzəbini idarə etməkdə çətinlik çəkən əsgərlərdən birinə sual verib:

– “Sən İraqda qadın, uşaq öldürdüyünə görə gecələr kabus görürdünmü?”

Əsgərin cavabı: “Xeyr, bu gün də olsa, yenə gedər və öldürərdim”.

İllər sonra Kanadada qarşılaşdığım amerikalı keçmiş İraq əsgərinə eyni sualı verdim və özüm də eyni cavabı aldım:

– “O uşaqlar hamısı terrorçudur. Onlar terrorçu olaraq yetişdiriliblər. Qadınları bilmək olmaz, bəlkə, bomba daşıyır? Onların hamısını öldürmək lazımdır”.

Fransız filosofu Emmanuel Levinasın “Totalité et Infini” (“Tamlıq və sonsuzluq”) (1961) əsərinə görə, etika “Başqasının üzü” ilə rastlaşanda başlayır.

Levinas bu məqamda yazır:

“Üzü mənə “öldürməyəcəksən” deyir.”

Yəni ki, üzlə qarşılaşdığımızda dərhal bir məsuliyyət əmri eşidirik: öldürməmək, zərər vurmamaq. Başqalarını tanıyana, onların kim və ya nəçi olduğunu bilənədək bizim üçün, sadəcə, “başqa”, “özgə”dir. Tanıdıqda isə bizə öldürməmək, zərər vurmamaq məsuliyyəti yüklənir. Lakin müharibə kimi ekstremal vəziyyətlərdə üz itirilir, yerini düşmən obrazı tutur. Tutsilərdə olduğu kimi “mikrob”, “böcək” damğası vurulur. Öldürən artıq qarşısında uşaq üzü, qadın üzü görmür, yalnız öz ideologiyasının yaratdığı “terrorçuları” görür.

Nəhayət, nəticə:

Dehumanizasiya mexanizmlərini başa düşmək bizə həm də məsuliyyətlərimizi daha dərindən anlamaq imkanı verir. Hutu radiosu nümunəsi ilə dilin necə asanlıqla qonşunu düşmənə, üzləri kateqoriyalara çevirə biləcəyini görə bilirik. Bu mexanizmləri tanımaq bizə həm xəbərdarlıq, həm də hikmət verir. Bizə xatırladır ki, zorakılıq çox vaxt silahlarla deyil, onları zəruri göstərən sözlərlə başlayır.