Daha.az Spinozanın ümid haqqında fikirlərini təqdim edir. 

Niderlandlı filosof Barux de Spinoza bizə necə xoşbəxt yaşamağın yollarını göstərir. Amma bir məsələdə mövqeyi aydındır: ümid xoşbəxt həyatın bir hissəsi deyil. Çünki bu həyat rasional həyat olmalıdırsa, ümidin olduğu həyat həmişə irrasionallıq deməkdir. Belə irrasionallıq isə, ona görə, bizim azadlığımızı əlimizdən alır. Spinozanın daha əvvəl yazdığı əsərlərindən biri olan “Allah haqqında qısa risalə, insanlar və onların xoşbəxtliyi” (1660) əsərində bir bölüm tamamilə ümidə və qorxuya həsr edilib. Ona görə ümid gələcəkdə baş verəcək hər hansı yaxşı hadisənin gətirdiyi sevinc hissidir. Sonra isə filosof əlavə edir ki, bu sevincin yanında həmişə kədər hissi də yer alacaq. Amma adam ümidi kənara atıb gələcəkdə baş verəcək yaxşı hadisə barədə şüurlu düşünsə, bu zaman heç bir kədərə yer qalmayacaq.

Spinoza üçün hisslər qeyri-müəyyən anlayışlardır və hisslərə təslim olmaq özünü məntiqsizliyə tabe etməyə bərabərdir. Spinoza ümidi rədd edir, çünki ümid dünyanın təbiətini yanlış anlama üzərində qurulub. Ümid bu və ya digər hadisənin baş verməsi ilə bağlı olur, amma Spinoza iddia edir ki, hər bir hadisə yalnız zərurət nəticəsində baş verir: gələcək də keçmiş kimi dəqiq və dəyişilməzdir.

Spinoza ümid haqqında düşündüklərini qələmə aldığı bu kitabdan sonra düşüncələrini 1677-ci ildə nəşr etdirdiyi “Etika” kitabında daha da təkmilləşdirir və daha əhatəli edir. Filosof bu kitabda ümidi sevinc kimi, amma eyni zamanda qeyri-sabit sevinc kimi təsvir edir: ümid həm indiki, həm gələcəyə aid qeyri-sabit sevinc hissindən savayı bir şey deyil. Hadisənin nə gələcəkdə baş verəcəyindən, nə indi baş verdiyindən əmin deyilik. Spinozaya görə, bu məntiqsiz ümiddir, çünki biz qorxduğumuzdan daha çox ümid edirik, nəticədə isə biz gerçəkliyi ya olduğundan şişirdilmiş, ya olduğundan zəif qəbul edirik. Ya da mövhumatçı oluruq. Bundan əlavə, ümid hər zaman qorxu ilə qarışmış olur, bu isə özlüyündə ümidə, sadəcə, yaxşı, müsbət nəsə kimi baxmağın düzgün olmadığını deyir. Eyni zamanda vurğulanmalıdı ki, Spinoza üçün ümid sevincin bir variantıdır, bu isə öz növbəsində insanın gücünü artırır. Digər tərəfdən qorxu qəmginliyin, cansıxıcılığın bir variantıdır, bunlar isə insanın gücünü azaldan hisslərdir. “Biz sağlam düşüncə ilə nə qədər çox idarə olunsaq, o qədər də ümiddən az asılı olacağıq. Qorxudan qurtulacağıq. Belədə xoşbəxtliyin dadını çıxardacaq və hərəkətlərimizin sağlam düşüncə tərəfindən idarə edilməsini təmin edəcəyik.

Spinoza iddia edir ki, biz təbiətin qanunlarına tabeyik və bizim hisslərimiz bu qanunlara uyğun yaranır. Biz öz hisslərimizi silib məhv edə bilmərik. Amma müəyyən vəziyyətdə niyə bu və ya digər hissləri yaşadığımızı öyrənə bilərik. Belə olsa, hisslərimizin üzərimizdəki hakimiyyətindən də qurtulmuş olarıq. Spinozanın dünyası tam şəkildə müəyyən edilmişdir. B bilyard şarının A bilyard şarı ilə toqquşması nəticəsində diyirlənməsi yalnız fiziki qüvvə ilə bağlı deyil. Bizim düşüncələrimiz də məhz o cür müəyyənləşdirilib və bir-birindən sonra gəlir. Bəzi insanlar böyük bağların arasında əriyib yox olan kiçik zərrələr kimidir. Bu sarsılmaz, təsadüfü qanunauyğunluqlarla səciyyələnən bağdır. İnsanlar onları əhatə edən xarici mühitlə başlı-başına buraxılıblar.

Bununla belə, Spinozanın kitabının adı “Etika”dir. Etika isə insan davranışına aid bir şeydir. Bəs Spinozaya görə, insan davranışını nə müəyyənləşdirir? Bu nə sağlam düşüncədir, nə də mənəvi dəyərlər, bu daha çox insanın affektləri adlandırılan topludur. İnsanın üç əsas affekti var: arzu, sevinc və kədər. Qalan bütün affektlər məhz bu üçündən törəyib. Affektləri yaxşıya və pisə bölməyin bir mənası yoxdur, çünki affektlər zərurətə görə yaxşı və ya pis olur. Hər hansı davranışa görə pis və ya yaxşı sözündən istifadə edəndə, Spinozaya görə, həmin davranışın bizim üçün yaxşı və ya faydalı olduğu nəzərdə tutulur. Bizə yaxşı gəlməyən, faydalı olmayan davranışları isə “pis” adlandırırıq. “Etika” kitabının son hissəsi azadlıq və xoşbəxtlik haqqında dərsdir. Arada yazılanlar, hər şeyin zərurətdən baş verdiyi dünyada, insana bir qədər qəribə gəlir. Deməli, həll yolu ondadır ki, insan öz bədəninin durumunu yüksək səviyyədə saxlamalıdır, hər şey məhz bununla bağlıdır. Öz təbiətini, bədənini yaxşı tanıyan adam yalnız bundan sonra azad ola bilər.

Spinozaya görə, azadlıq heç də iradə azadlığı, təbiət zərurətlərinin olmaması deyil. Spinozaya görə, azadlıq özündən əmin olmaqdır. Əgər adam özündən nədəsə əmindirsə, xarici səbəblər onu dəyişməyəcək. Azadlıq həm də odur ki, insanı hansısa xarici qüvvə idarə etmir. Biz yalnız mövcudluğu idarə edən qanunlar haqqında nə qədər anlayış əldə ediriksə, bir o qədər də azadlıq qazanırıq. Çünki azadlıq bu qanunlara qalib gəlmək deyil, onları könüllü şəkildə izləməkdir. Bunu isə insan tanıdığı qədər izləyə bilir. Başa düşəndə və qəbul edəndə ki, qanunlar mənim təbiətimin bir hissəsidir, onlar mənə çətinlik yarada bilməyəcək. Bu zaman taleyimi sevməyi öyrənəcəm: amor fati. Və olanların qəzavü-qədər olduğunu, dəyişmək mümkün olmadığını başa düşüb taleyimi sevməyə başlayanda, ümid tamamilə artıq, gərəksiz məfhuma çevrilir. Növbəti bölümdə Spinozanın insanları siyasi məfhum kimi nəzərdən keçirməsinin şahidi olacağıq. Onda bu mövzuya geri dönərik.

Ümid üçün şərt azadlıqdır

Spinozanın gördüyü budur: mən azad olmaq istəyirəmsə, ümiddən azad olmalı, hər şeyi zərurət, qaçılmaz tale kimi qəbul etməliyəm. Mən isə tam əksini deyərdim: ümid və azadlıq bir-biri ilə ayrılmaz bağlarla bağlıdır. Yalnız azad olmaq qabiliyyətimiz olduğu təqdirdə biz ümid edə bilərik. Eyni zamanda əksi baş verir: ümid bizim azadolma bacarığımızı bizim üçün yeni dünya, yeni perspektivlər açmaqla inkişaf etdirir. Heç birimiz hər şeyə qadir, hər şeyi bilən, yaxud qüsursuz deyilik, məhz buna görə də ümid mövcuddur. Mənim səbəb-nəticə əlaqəsi ilə bağlı bacarığım yetərli deyil, arzuladığım şeylərin baş verməsinə təsirim isə son dərəcə zəifdir. Hər bir duruma, hər bir məfhuma təsiretmə bacarığım heç vaxt da dəyişməyəcək, fərqli olmayacaq. Bundan əlavə, mən özüm də tam şəffaf deyiləm, hansı durumda niyə bu cür, ya ayrı cür davrandığımın da səbəbini heç bilmirəm. Bununla belə, mən hərəkət etməliyəm. Biz hər bir hərəkətin aldadıcı məkanda, durumda baş verdiyini mütləq qeyd etməliyik. Sərhədliyik. Hamımızın sonu var. Başlanğıcı və sonu. Ümid üçün, ümidin gələcəyə nə qədər uzana bilməsi üçün qaçılmaz əsas şərt də məhz budur. Mənim sərhədlərimin özünün də sərhədi var. Mənim hərəkətlərim üzərində müəyyən nəzarətim var, nəsə hərəkət edəndə onu bacarığıma uyğun yaxşı, yaxud pis edə bilərəm. Tamamən çevrəmin insafına qalmamışam.

Mənim azad davranmaq üçün qabiliyyətim var, amma bu azadlıq hər zaman sərhədlidir. Azadlığın sərhədləri heç də hər zaman eyni ölçüdə olmur. Bəzi sərhədlər dəqiqdir, misal üçün fiziki hazırlığımın sərhədləri mənim nə qədər hoppana biləcəyimə sərhəd qoyur. Amma başqa sərhədlər sosial və şəxsi proseslərə görə dəyişə bilir. Bəzi sərhədlər mənəvi və siyasi cəhətdən legitimdir. Bəziləri isə belə deyil. Hər şeyə rəğmən, bir şey dəqiqdir ki, dünya mənim istəyimə uyğun dönmür, ümidi yaradan da məhz bu amildir. “Azadlıq” sözünün bir çox məna çaları var. Amma hamının razılaşacağı bir məqam odur ki, azadlıq insanın üstün tutduğu tərzdə həyatı yaşamaq, öz həyatına forma vermək imkanını özündə cəmləyir. Amma biz natamam olduğumuza görə bunlar arzuladığımız bir həyat barədə “ümid” formasında özünü göstərəcək.

Ümidin əksi nədir? Bir neçə namizəd variantı nəzərdən keçirmək olar: qorxu, şübhə, apatiya. Qorxu ilə ümid simmetrik münasibətdədir, onlardan biri insanın qaçmağı arzuladığı cari durumu xarakterizə edirsə, digəri insanın əldə etmək istədiyi gələcək durumu xarakterizə edir. Amma hər iki halda nəticənin nə olacağı bilinmir. Şübhə isə digər tərəfdən önəmli bir şeyin param-parça olduğunu, yaxud olacağını deyir. Şübhə zamanı işlərin yaxşı gedəcəyinə dair açıq bir yer qalmır. Apatiya ümidsizliyin kənarında bir durumdur. Həm ümid, həm qorxu açıq gələcəyə sahibdirsə, şübhə və apatiyanın gələcəyi qapalıdır. Buna görə də Dantenin “İlahi komediyasında” cəhənnəmdə olanlar kasıb, zavallı insanlardır. Cəhənnəmin qapısının üzərində yazılıb ki, buradan içəri girən hər kəs ümidini tamam tərk edib girməlidir. Orada həmçinin “qorxunu tamam tərk edib girməlidir” yazıla bilərdi. Orta əsrlər filosofu Tomas Aquinasın qeyd etdiyi kimi: “Qorxu hissi heç zaman az da olsa xoşbəxt sonluğa ümid olmadan yaşanmır”.

Amma lənətlilər heç bir şəkildə ümid bəsləyə bilməzlər, yəni həm də qorxa bilməzlər. Lənətlilər əbədiyyən eyni durumda qalacaqlar. Onların durumun yaxşıya, ya pisə doğru dəyişəcəyi ilə bağlı heç bir imkan yoxdur. Arafda (Paklıq, təmizlik dünyasında) adam qorxa, ümid edə bilər, amma cənnətdə, ya cəhənnəmdə bunları etmək olmaz. Dantenin gördüyü qədər ümid sadəcə səbəbsiz bir yerə nəyisə hiss etmək deyil. Sən cəhənnəmə girərkən bütün ümidlərini qapının ağzında qoymalısan, çünki ümid üçün sahib olduğun bütün səbəblər içəridə keçmir. Sən yalnız bir halda ümid edə bilərsən ki, istədiklərinin həyata keçməsi üçün imkan olsun. Cəhənnəmdə isə bu imkan yoxdur.

Amerikan-alman filosofu Hanna Arend ümidin imkanlarını insanların doğuşu ilə bağlayır, çünki hər bir doğuş nəsə yeni bir şeyin başlanğıcıdır. Hər bir doğuş bizə gələcəyin açıq olduğunu göstərir. Yoxsa yox? Fransız fizik-riyaziyyatçısı Pyer-Simon Lapleys bir iblis üçün düşüncə sınağı yaratmışdı. Bu iblis yer üzündəki bütün təbiət qanunlarını, hadisələrin gedişatını və obyektlərin hərəkət istiqamətini yaxşı bilir. Demək, bu iblis bütün gələcək hadisələri indidən görmək gücündədir. Bu, keçmişlə gələcək arasında simmetrik olan bir modeldir, onun üçün gələcək də keçmiş də dəqiq və görünəndir. Yalnız bir mümkün gələcək variantı var. Amerikalı praqmatist Viliam Ceyms məsələyə belə forma verir: “Həyata keçməyən imkanlar insanların xalis təxəyyüllüdür. Onlar heç zaman imkan olmayıb”.

Laplacenin iblisi ümidi tanıya bilməyəcək. Ona görə ki, gələcək tamamən bəllidir. Bu iblisin perspektivindən baxdıqda gələcəkdə nələrin olacağı dəqiq bilinir. Bu səbəbdən ümid üçün də heç bir yer qalmayacaq. Ümid üçün əsas şərt açıq, bilinməyən gələcəyin olmasıdır.

Möhkəm bir determinist belə deyə bilər: “Nə baş verirsə, deməli, bu zərurətdir. Azad iradə deyilən şey yoxdur. Yalnız mümkün gələcək var və etdiyim heç nə gələcəkdə baş verənləri dəyişə bilməz. Hər bir halda ümidə yer var, çünki mənim gələcəyi gətirən səbəb-nəticə ilə bağlı biliklərim o qədər limitlidir ki, mən gələcəyin özü ilə nə gətirəcəyini bilmərəm. Başqa sözlə, mən pis gələcəkdən daha çox yaxşı gələcəyə ümid edə bilərəm, bu isə məni Laplasenin iblisindən fərqləndirir”. Möhkəm determinist bunu ümid kimi qəbul edəndə, haqlıdır, amma bu ümidin onun daha yaxşı gələcək qura bilmək üçün səyləri ilə bir əlaqəsi olmadığından cılız və zəif ümiddir.

Alman sosioloqu Maks Veber bu vəziyyətdə kalvinistləri teoloji-determinist misal kimi göstərir. Kalvinistlər elə bir dünyada yaşayır ki, orada yeganə və tək önəmli məqam insanların ölümdən sonra xilas olub-olmayacağı sualıdır. İnsanın hansı maddi nemətləri əldə etməsinin heç mənası yoxdur. Bəzi xoşbəxt seçilmişlərin xilas olunacağı əvvəlcədən bəlli olur. Amma insanların çoxunun bəxti bu şəkildə gətirmir, son nəticə üçün isə heç nə, heç kim, heç bir yaxşı niyyət insana kömək edə bilməz. Bu səbəbdən yekun nəticə üçün insanın yaxşı, ya günahlarla dolu həyat yaşamasının heç bir fərqi yoxdur. Əgər adam seçilmişdirsə, demək, seçilmişdir. Seçilməyibsə, vəssalam. Hamının taleyi qabaqcadan təyin edilir, sən istəyirsən, savablarla, istəyirsən, günahlarla dolu həyat yaşa. Burada böyük sirr ondadır ki, əgər məsələ belə qoyulubsa, onda kalvinistlər niyə hər vəchlə yaxşı həyat yaşamağa cəhd edirlər? Əsas məqsəd hamı tərəfindən sevilmək və işgüzar olmaqdır. Bu səylər üçün heç bir mükafat nəzərdə tutulmayıb. Yəni sənin son nəticədə taleyini müəyyən edəcək heç nə edə bilməzsən. Bunun bir anlamı yoxdur.

Veber qeyd edir ki, kalvinistlər aşağıdakılarla başa düşülə bilər: Nəticə dəyişmir. Bununla belə, kalvinistlər düşünür ki, Allah böyük ölçüdə onun qayda-qanununu və ideallarını yer üzündə daha yaxşı həyata keçirənləri seçəcək. Kalvinist ideallara nə qədər yaxın olsa, seçilmiş olma şansının da o qədər çox olduğunu düşünür. İnsan savablarla, yaxşı əməllərlə zəngin həyat yaşayırsa, bunu Allahın onu seçilmiş etməsiylə əlaqələndirir.

Əgər determinist haqlıdırsa, bu zaman ümid yalnız gələcəyə aid qeyri-müəyyənliyə yönələ bilər. Belə olanda gələcək bəlli olur, keçmiş kimi dəqiq və bilinən olur. Amma bizim gələcək barədə kifayət qədər məlumatlı olmamağımız ümidin yaranması üçün imkan yaradır. Nə baş verəcəyini bilməyəcəyimiz, gözləyib görməli olduğumuz gələcəklə bağlı daha substansial ümid üçün gərək determinizm yanlış olsun. Determinizmin dünya düzəni haqqında doğru-düzgün təsvir verməsi ilə bağlı fikrə inanmaq üçün əsasımız varmı? Elmlərin əksərində biz hadisələri yalnız müəyyən ehtimalla proqnozlaşdıra bilirik.

Ehtimallarımızın doğru çıxma faizi isə dəyişir. Elmi izahat zamanı gətirdiyimiz səbəblərdən çoxu ehtimalı artırır. Bu o deməkdir ki, müəyyən bir səbəb nəyinsə başvermə ehtimalını daha da artırır. Bu səbəblər bəzən ehtimalı çox artırır, bəzənsə az. Bəzən isə müəyyən səbəbin zəruri təsiri olur. Səbəb-nəticə haqqında hansı düşüncədə oluruqsa-olaq, bilirik ki, güclü zərurətin hökm sürdüyü bir dünyada yaşayırıq. Biz elə bir dünyada yaşayırıq ki, gələcəyin açıq olduğunu, özünü onsuz da bu və ya digər tərəfdən göstərəcəyini iddia etmək məntiqli səslənir. Biz susbstansial ümidə böyük yer və ehtiyac olan dünyada yaşayırıq. Həyatımızın hər anında istər kiçik, istərsə də böyük öhdəliyimizlə bağlı saysız-hesabsız səbəblərlə qarşılaşırıq.

Biz hamımız davranış məkanı verən səbəb-nəticə ərazisinin sakinləriyik. Bu məkan böyük də ola bilər, kiçik də, siyasi məqsəd isə mümkün qədər çox insana davranış məkanı verməkdən ibarət olmalıdır. Qısacası: ümid üçün daha geniş məkan yaratmaq!

Hobbes ümidin bizim götür-qoylarımızdakı böyük rolunu qabardır. Qərarlarımıza bəzən qorxu, bəzən isə ümid daha çox təsir edir. Ona görə ümid “şərəfli” bir hissdir, çünki o, güc haqqında bilgimizdən peyda olub. Güc anlayışı hər kəsin özünə görə başa düşülməlidir. Ümid edərkən sən hər şeyin yüz faiz istədiyin kimi olacağını düşünmürsən, hiss etmirsən. Ümid səni qismən azad edir. Çünki ümid zamanı sən bir ayağın indiki zamanda, bir ayağın isə gələcəkdə dayanırsan.

Tərcümə etdi: Anar Rəhimov