Daha.az türk yazarlar İlksen Mavituna və Halil Turhanlının Slavoj Zizekdən aldığı müsahibənin bir hissəsini təqdim edir.

– Müsahibəyə razı olduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Son kitabınızı müzakirə edəcəyik… Bu, qalın bir kitabdır, elə deyilmi? Buna görə də adını, xüsusilə, bəyənirəm: “Heçdən az”. Çəki baxımından elə də “heçdən az” deyil. Birinci sual Hegellə bağlıdır.

– Əla.

– Ötən əsrin ikinci yarısında iki anti-Hegel hərəkatı var idi. Birincisi Karl Popperin təmsil etdiyi antiutopizm idi. “Soyuq Müharibə” liberalizmi. İkinci hərəkat 1968-ci ildən sonrakı fransız düşüncəsiylə təmsil olundu. Delevüz və başqaları. Bəli, Delevüz və poststrukturist kimi tanınan digər mütəfəkkirlər. Deyə bilərikmi ki, sizin Hegeli oxumağınız xüsusi olaraq bu ikincilərə meydan oxumaqdır?

– Əlbəttə deyə bilərik, lakin bu, bir az daha mürəkkəbdir. Haqlısınız, bu mübahisə istiqamətini başqa kitablarda da inkişaf etdirmişəm. Əvvəla, hesab edirəm ki, Hegel Qərbin üç ən böyük filosofundan sonuncusu idi.
Onlar elə filosoflar ki, özlərindən sonra gələnlər onları inkar edirlər. Məsələn, Platon; Mişel Fuko deyir ki, Qərb düşüncə tarixi Platonun tənqid tarixidir. Bunun siyasətdə bu gün də sağdan sola nə qədər keçərli olduğunu görmək çox maraqlıdır. Həyat tərəfdarları olan filosoflar Platonun çox mücərrəd və çox intellektual olduğunu deyirlər; məsələn, Marks Platonun öz sinfinin, hakim sinfin filosofu olduğunu iddia edir. Hamı Platonu rədd edir. Sonra hər şeydə günahkar çıxarılan Dekart gəlir; ekoloji böhranın günahkarı odur, çünki onun təliminə görə, insan subyekti təbiətə hakim olmalıdır və s. Hamı Dekartı rədd edir. Sonra Hegel. O, ən yaxşı nümunədir.

Həm də təkcə sizin sadaladığınız şəxslər də deyil onu rədd edənlər. Liberallar Platon dövlətinin totalitarizmini ona aid edirlər, sonra pozitivistlər onu tamamilə rədd edirlər. Ekzistensialistlər üçün universal ideya fərdin əlini-qolunu bağlayır s. Mənim başlanğıc nöqtəm budur: Əgər filosof hər kəsin düşməni kimi təsvir edilirsə – Hegel də belədir – həqiqətən belədirmi? Yoxsa, bu, bir növ, uydurmadır? Hər kəsin tənqid etdiyi bu Hegel obrazının uydurma olduğuna inanıram, Hegel bunun tam əksidir. Əgər Hegeli həqiqətən oxusanız, bunun əksinin olduğunu görərsiniz. Hegel ideyanın ali hökm sürdüyünə, hər şeyin əvvəlcədən müəyyən edildiyinə, bütün reallığın ideyanın özünü inkişaf etdirməsindən ibarət olduğuna inanan manyak deyildi. Hesab edirəm ki, Hegel tale olanın, tarixin hər şeyə açıq prosesinin böyük filosofudur. Xatırlayırsınızsa, “Hüquq Fəlsəfəsi”ndə o deyir: “Fəlsəfə gələcəkdə baş verəcəklərlə maraqlanmamalıdır. Fəlsəfə yalnız burada olanları araşdıra bilər”. Bu, məncə, düzgün münasibətdir və hesab edirəm ki, Hegel Marksdan daha çox materialist idi. İndi… Niyə bu gün Hegeli oxumalıyıq? Düşünürəm ki, XX əsr siyasi hərəkatlar baxımından daha marksist əsr olub. Marks inanırdı ki, biz ümumbəşəri qurtuluş şansını saxlayan unikal tarixi məqamdayıq.

Onun fikrinə görə, tarix dalana dirənmişdi, lakin tarixi subyekt, fəhlə sinfi onu tərsinə çevirib azadlıq gətirə bilərdi. Marks da həm də  tarixin istiqaməti haqqında məlumatı əldə edə biləcəyimizə və bu məlumata uyğun olaraq hərəkət edəcəyimizə inanırdı. Bir kollektiv subyekt var və o, tarixin istiqamətini bilir. Bu subyekt deyir ki, mən bu istiqamətdə hərəkət edəcəyəm və tarixi imperativi yerinə yetirəcəyəm. Hegel bu fikri tamamilə qadağan etdi. Hegel üçün tarix tamamilə açıqdır. Nə olacağını deyə bilmərik. Bu niyə önəmlidir? Düşünürəm ki, XX əsrin ən təməl faktı odur ki, bütün bu qurtuluş cəhdləri yanlış yoldaydı. Kommunizm layihəsi, bu nəcib azadlıq ideyası Stalin terroru ilə başa çatdı.

Hazırda mövcud olan yeganə kommunistlər (Şimali Koreyanı ciddi qəbul etməyək) ən şiddətli kapitalizmin ən yaxşı idarəçiləri olan çinlilərdir. Bu, bir paradoksdur və Hegelin sevdiyi paradoksdur. Aydındır ki, bir şeylər çox səhv oldu. Bu gün solçu olmaq istəyən bizlərin problemi budur: “Gəlin realist olaq, bundan əl çəkək və universal qurtuluş layihəsini unudaqmı” deməliyik? Yoxsa biz bu fikrə sadiq qalıb, onu başqa səviyyədəmi təkrarlamalıyıq? Hegelin Fransa İnqilabına münasibəti məhz bu idi. Hegel üçün Fransız İnqilabı yanlış istiqamət götürdü və terrorla başa çatdı, lakin Hegel azadlıq arzusundan əl çəkmək istəmədi. Dedi ki, yenə də edək, amma daha yaxşı edək. Uğurlu olacağına heç bir zəmanət yoxdur, amma…

Məncə, biz Hegelin vəziyyətinə çox oxşar vəziyyətdəyik. Biz böyük bir qurtuluş cəhdinin kölgəsindəyik. Kommunistlər faciəvi şəkildə uğursuzluğa düçar oldular. İndi nə edək? Düşünürəm ki, Hegelin etdiklərini etməli və soruşmalıyıq: Bu universal azadlıq layihəsində buna dəyər olanı necə xilas edə bilərik? Biz daha təvazökar olmalıyıq. Tarixi zərurət deyə bir şey yoxdur. Əgər tarixi zərurətdən danışacağıqsa – məsələn, “Tarixin bir istiqaməti var” deyəcəyiksə, mənim iddiam odur ki, bu yol qaçılmaz olaraq fəlakətə gətirib çıxaracaq. Biz açıq şəkildə həm ekoloji, həm də sosial rifah baxımından fəlakətə doğru gedirik. Məni hərəkətə gətirən budur.

Biz rəsmi olaraq tarixi bir anda yaşayırıq, lakin bunun hara aparacağına zəmanət yoxdur. Tamamilə bizdən asılıdır. Hegelin bu cəhəti məni dərindən təsirləndirir. Bu ümumi oxunuş Hegel olmasa da, çox təfərrüatlı oxunuş bunu təklif edə bilər və mən inanıram ki, bu oxunuş bizim hazırkı vəziyyətimizə çox uyğundur.

– Ən son tərcümə olunan kitabınızın adı da çox maraqlıdır (“Heçdən az”) Bu nəyi ifadə edir?

– Başlığın xüsusi bir istinadı var, lakin çox mürəkkəbdir. Mən özüm də anlamaya bilərəm. Bu, kvant fizikasında bir paradoksa istinaddır. Bu, paradoks belədir: Heç bir şey, enerji olaraq birdən daha artıqdır. Bir şeyin tamamilə boş olması onun enerjisinin sıfırda olması demək deyil. Heç bir şeyə çatmaq üçün belə, bir şey əlavə etməlisiniz. Bunu niyə qeyd edirəm? Çünki bu, kitabın ən dərin metafizik anlayışlarından biridir. Bütün məlum böyük sistemlər hər bir gerçəkliyin sonunda içərisində hər şeyin yox olacağı ibtidai boşluqdan, uçurumdan yarandığını irəli sürməklə başlayır. Mənim iddiam budur ki, reallığın əsas xüsusiyyəti, ən sadə səviyyədə, bu boşluqdan da azdır. Dözülməz bir gərginlik.

Bu, məsələn, mənim Buddizmə də iddialı cavabımdır. Buddizmin cavabı Nirvanadır, heçlik – hər şeyin özünə qayıtdığı yer. Xeyr, buna etiraz edirəm. Hətta heçlik də o qəribə gərginlik və ya antaqonizm (onu istədiyniz kimi adlandırın) baxımından nəzərdən keçirildikdə ikinci dərəcəli olur. Bu təsiredicidir. Bu, o ilk sülh anına qayıtmağı iddia edən metafizik uydurmaları rədd etmək deməkdir. Mənşədə olan sülh deyil, kosmik sülh deyil. Mənim burada istinadım, ateist olsam da, Kabbaladır. Kabbala görə, Allah əvvəlcə reallığı yaratmadı; Tanrı əvvəlcə heçi yaratmalı idi. Əvvəlcə xaos vardı, sonra tanrı açıq məkan kimi heçliyi yaratdı və ona nəsə qoya bildi. Mən də, əslində, eyni yoldayam. Məni fəlsəfəyə cəlb edən budur: hətta ən mücərrəd fəlsəfi və metafizik fərziyyələr də ən konkret işlərlə və siyasi baxışlarla necə səsləşə bilər?

Düşünürəm ki, bu, bütün böyük fəlsəfələrdə var. Buna görə oxuyanlara əyləncəli görünəcək: mən həmişə Marksın tez-tez istinad olunan, müdrik on birinci tezisinə etiraz etmişəm: “Filosoflar həmişə dünyanı şərh ediblər; indi onu dəyişmək vaxtıdır”. Yalnız dünyanı şərh etmək istəyən bu axmaq filosoflar kimlərdir?! Platon? Hətta o da dünyanı dəyişmək istəyirdi. O, tiranı razı salmaq üçün Sirakuzaya qədər getdi. Tanıdığım bütün filosoflar, Dekart, Kant, hamısı belə olub. Paradoksal olaraq, yalnız Hegelin dünyanı dəyişdirmək planı yox idi, ancaq onu dəyişdirilməsinə ən çox kömək edən də o idi. Burada bir az təxribatçı olacağam, xüsusən də solçu dostlarım üçün. Ola bilsin ki, biz XX əsrdə bir az çox fəal idik. Əgər bu gün həqiqətən də Marksa sadiq qalmaq istəyiriksə, 11-ci tezis ətrafında dövrə vurmalıyıq. Biz dünyanı o qədər dəyişmək istədik ki, bəlkə də indi geri çəkilmək və düşünmək vaxtıdır. Ciddi və səmimi olaraq soruşuram: Bu gün baş verənlərdən xəbərdarıqmı? Bəli, cəmiyyət səviyyəsində yeni bir şey yaranır. Məsələn, Çində. Amma haraya doğru gedir? Hələ də mövzu kapitalizmdirmi? Bu üzən biogenetik önəmlidir; insan təbiətini həqiqətən dəyişdirəcək bir şeyə yaxınlaşdığımızın fərqindəyikmi? Elm əslində uğur qazana və beynimizi birbaşa kompüterlərlə birləşdirə bilər və buna olduqca yaxındırlar; Məsələn, Stiven Hokinq, onun beyni birbaşa kompüterə qoşulur və sadəcə, düşünə bilir. Bu, bütün anlayışımızı dəyişir. Bir tərəfdən tanrıyam, nəsə düşünürəm və olur. Digər tərəfdən, bəlkə mən də idarə olunacağam.

Azad varlıqlar kimi əsas təcrübəmiz reallığın kənarda bir yerdə olmasıdır. Başqa bir tərəfdən, mən buradayam, istədiyimi düşünürəm. Post-insan dövrünə qədəm qoyduğumuzu deyənlərin şişirtməyə yol verdiklərini düşünmürəm. Möhtəşəm bir şeylər baş verir. Mən iki həll variantının təklif olunmasının da əleyhinəyəm. Bilmirəm burada, Türkiyədə məşhurdurlarmı… Rey Kurzvell kimi biogenetiklər deyirlər ki, “Biz yeni dövrə qədəm qoyuruq və biz kollektiv zehnin bir parçası olacağıq”. Digər tərəfdən, mədəni pessimistlər, “bu insanlığın sonudur” deyənlər var. İkisi də deyil. Nə baş verdiyini heç kim bilmir. Tormozlamaqdan daha çox düşünməyə ehtiyacımız var. Məsələn, ekologiya məsələsi. Çox praktikik. Bu mənada vergi ödəyən çirkləndiricilərə deyirlər ki, filan-filan şeyləri edin. Bəs bu ekoloji böhranın kökü haradadır? Məsələn, məncə, ekoloji məsələlərdə böyük bir əngəl var: Ana Təbiət mifi. Sanki təbii, üzvi bir nizam var idi və biz insanlar olaraq öz lovğalığımız və həyasızlığımızla onu pozmuşuq.

Təbiət ana dəlinin biridir. Fərqindəsinizmi, dünya tarixində meqa fəlakətlərin zatən baş verməsi lazımdır? Həmişə istifadə etdiyim nümunə neft ehtiyatlarıdır. Neft ehtiyatlarının mövcud olması üçün insani-dünyanın tarixində meqa fəlakətlər baş verməlidir. Yəni vəziyyət düşündüyümüzdən də pisdir. Geri dönüş yoxdur. Təbii nizam yoxdur. Biz ümidsiz vəziyyətdəyik. Düşünürəm ki, biz insanlar bu gün böyük bir dəyişiklik prosesindəyik, lakin bunun hara getdiyini dəqiq bilmirik. Hər şeydən çox bu gün düşünməliyik.

– Sizin Hegelçi yanaşmanızla Frankfurt Məktəbi arasında hansı fərqlər var?

– İnsanlar bunu çox vaxt dərk etmirlər, lakin Frankfurtda daimi gərginlik var. Frankfurt Məktəbi Hegelə əsaslı şəkildə əks olan iki yanaşma arasında vurnuxur. Bu yanaşmalardan biri Frankfurt Məktəbindən əvvəlki gənc Lukaça və onun “Tarix və Sinif Şüuru”na əsaslanır. Bu baxışa görə, Hegelin dialektik prosesi qurtuluş modelidir. Fərdi subyektivlik özünə yadlaşdırılır və bir mahiyyətin hakimiyyəti altına düşür, sonra isə azad olma prosesində subyekt mahiyyəti mənimsəyir. Bu baxışa görə, Hegel azadlığı ideal və bir qədər də mistik şəkildə formalaşdırır. Bir sözlə, eyni baxışa görə, mütləq ideya və kimliyi fəhlə sinfi ilə əvəz etməliyik. Frankfurtdakı digər mənzərə Adorno və başqaları tərəfindən təmsil olunur. Bu baxışa görə, Hegelin dialektikası kapitalın məntiqidir. Burada Hegelin kapitalist bütövlüyün işini yenidən ideallaşdırılmış şəkildə  formalaşdırdığı güman edilir.

Bu baxış olduqca başa düşüləndir. Yeri gəlmişkən, əgər siz Marksın “Kapital” əsərini diqqətlə oxusanız – əksər insanlar bunu oxumur – görərsiniz ki, Marks, məsələn, puldan yığıma keçid haqqında düşünəndə, bu keçidi tamamilə Hegelçi terminlərlə ifadə edir. Məncə, Frankfurt məktəbi bu gərginliyi aradan qaldıra bilməyib. Məsələn, son dövrdə Adorno və daha çox Markuze belə hesab edir ki, inqilab inkarın inkarı kimi deyil, tamamilə yad olana qarşı qırılma kimi başa düşülməlidir. Dialektika özgələşmiş və əlaqəsiz bir dünyanın məntiqidir. Markuzenin dediyi kimi, azadlıqla yanaşı dialektika ilə də əlaqəmizi kəsəcəyik. Təbii ki, mən bu yanaşmaların hər ikisinə qarşıyam. İddiam odur ki, onların təklif etdikləri Hegelin çox sadəlövh və ideallaşdırılmış obrazıdır. Fikrin hər şeyi idarə etməsi mənasında Hegelin mütləq idealist olduğunu düşünmürəm.

Məncə, Hegel daha çox paradoksun mütəfəkkiridir. Məsələn, Hegelin konkret universallıq haqqında sərsəm ideyası ilə nə demək istədiyini nəzərdən keçirək. Mənim üçün bu fikri çox önəmlidir və materializmə doğru ilk addımdır. Bu müzakirə çox maraqlıdır və getdikcə daha da maraqlı olur. Yaxşı ki, soruşdunuz. Son otuz-qırx ildə iki Hegelimiz oldu, ona görə də təbii ki, bunlar önə çıxanlardır.

Biri sağçı Hegeldir. Liberalizmə qarşı çıxanlar, Hegel təlimində  mühafizəkar dövlət anlayışını tapanlar. Etiraf etmək lazımdır ki, “Hüquq fəlsəfəsi”ndə təsvir olunan dövlət ideyasının faşist tərəfi var: üzvi bədənlər və strukturlar və s. Bu baxışla bağlı mənim əsas problemim budur: Hegelin dövlətə baxışının burada olduğunu düşünmürəm. Hegel eyni mətndə dediyi bir şey var: “Bir cəmiyyəti ancaq vaxtı keçdikdən sonra təsvir edə bilərsiniz”. Fəlsəfə boz üzərinə boz rəng çəkir. Hegel isə axmaq deyil; bunun öz fəlsəfəsinə də aid olduğunu bilir. Başqa sözlə, onun burada təsvir etdiyi gələcəyə baxış haqqında deyil, artıq yox olmaqda olan bir şey haqqındadır.

Gəlin digər cinaha keçək. İnqilabı qanad. Bakunin və Marksdan başlayan solun içindəki istinadlar. Zatən hər zaman bundan  danışırıq.  Son otuz-qırx ildə maraqlı şeylər baş verir. Üçüncü bir Hegel meydana çıxdı: liberal Hegel. Onu müdafiə edənlər əsasən amerikalılar və ya Amerikadakı almanlardır, Robert Brandom, Pippin və s. Bu Hegelin iki xüsusiyyəti var: (1) O, bütün metafizikadan qurtulmaq istəyir. İddiaları ondan ibarətdir ki, Hegel böyük bir dünya sistemi təklif etməkdənsə, bütün mümkün iddialar və arqumentlər üçün bir model təqdim edir. Hegel sadəcə olaraq universal arqumentasiya nəzəriyyəsini təqdim edir. Hegel reallığa yaxınlaşacaq yolların nəzəriyyəsini təklif edir; başqa sözlə, onun təklif etdiyi mahiyyətcə ümumi epistemologiyadır. (2) Hegelin fundamental siyasi baxışı “qarşılıqlı tanınma”ya (recognition) əsaslanır. Heç kimin rədd edilmədiyi, hamının hamını tanıdığı azad cəmiyyət. Xeyr! Bunları deyənlər böyük mütəfəkkirdirlər, amma mən buna etiraz edirəm. Hətta bəlkə də, əsas hədəfim onlardır.

Araşdıra bilmədiyim səbəblərə görə mən bu Hegeli, qarşılıqlı tanışlığın Hegelini tamamilə sulandırılmış və əhliləşdirilmiş Hegel hesab edirəm. Unutmayaq ki, Hegelin baxışı daha faciəli idi. Tarix fəlsəfəsinin son mərhələsində ortaya çıxan hər kəsin bir-birini tanıdığı bir ağıl halı deyildi; müharibə idi. Müharibənin zəruriliyi idi. Üfüqdə görünən bu idi. Müharibə heyvani vəhşilik demək deyil: bu, neqativliyin, məhvetmənin əhliləşdirilməyəcək, sosial quruluşun bir parçası halına gətirilə bilinməyəcək qədər şiddətlənən bir  müharibədir. Maraqlıdır ki, Hegel burada Marksdan qat-qat materialistdir.

Marks da zorakılığın tarixdəki rolu haqqında düşünmüşdü, lakin onun üçün zorakılıq həmişə bir vasitədir. Marks deyir ki, “bəli, inqilabi zorakılıq var, lakin o, gələcəkdə bizimlə uyğun gələn bir cəmiyyət də gətirəcək”. Ancaq Hegel çox açıq şəkildə bildirir ki, zorakılığı bu yolla azaltmaq olmaz və bu, mənim sevdiyim Hegeldir; deyir ki, zorakılığı bu yolla azaltmaq olmaz, udmaq olmaz. Həm də mövzu təkcə siyasət deyil.

Ensiklopediyanın “Dəlilik antropologiyası”ndan bəhs etdiyi üçüncü fəslinin əvvəlində Hegel Mişel Fuko kimi danışır və deyir: “Heyvan ancaq dəlilik təcrübəsi ilə insana çevrilir”. Bu çox postmodern ideyadır. Bu mübarizə, bu dəlilik təhdidir bizi insan edəndir. Burada dəlilik tam öhdəsindən gəlinəcək bir şey deyil. Hegel daha artığını deyir: “İnsansansa, odla oynayacaqsan”. Bu cür üstünlüyün, artıqlığın var; buna ehtiyacın da var. Və bütün sivilizasiya bu həddən artıqlığa verilmiş bir reaksiya kimidir. Freydin todestriebinə, ölüm itkisinə  bənzəyir. Hegelin bu heyrətverici siması ilə bir çox fərqli səviyyələrdə qarşılaşa bilərsiniz. Elə burada da fərqli bir Hegellə qarşılaşırıq: skeptik – “biz, sadəcə, nə olacağını bilmirik”. Burada vacib bir məqam var, bizim üçün, dövrümüz üçün həlledicidir. Düşünürəm ki, Hegel bizə gülərdi. Biz qəribə ziddiyyətlər dövründə yaşayırıq.

Kommunizmin sonu ilə biz bir dəfə “Fukuyama Cənnəti”nə girdiyimizi düşündük; bir müddət hamımız bir idik. Ancaq indi özümüzü daha kəskin antaqonizmlərdə tapırıq. Düşünürəm ki, Hegel bu gün ortaya çıxan fundamentalizmlərə heyran olardı. Hegel hesab edirdi ki, bu fundamentalizmlər keçmişin sancısı deyil, daha çox universal liberal layihənin antaqonizmlərinin nəticəsidir.

Necə olur ki, işlər həmişə səhv gedir? Bir xəyalın arxasınca gedirsən və ona çatmaq üzrəsən… vay! Fəlakət. Düşünürəm ki, Hegel bizim bu  üzüyola və həzz düşkünü Qərb mədəniyyətimizə çox gülərdi. Bu mədəniyyət işləmir; hətta öz əksinə çalışır. Düşünürəm ki, “Küfr-İslam” və “Modernlik” haqqında çox da bəyənmədiyim və burada da çap olunan qısa kitabımda bundan danışmışam; biz Qərb liberalları üçün islamçıların fundamentalist ideyalarını ələ salmaq asandır, lakin başqa bir məqam da var: Bizim hedonist Qərb mədəniyyətimiz də  idarəolunmaz və aqressivdir.

Baxın, bu, tez-tez mənim başıma gəlir, xüsusən də, ABŞ-da. Nə dediyinizdən asılı olmayaraq, sizə asanlıqla aqressiv, cinsiyyətçi və ya irqçi damğası vurula bilər. Biz Qərbdə getdikcə daha çox ideoloji olaraq idarə olunan bir cəmiyyətdə yaşayırıq. Mən sizə bir misal deyim, bu, sırf dəlilikdir: fundamentalist islamçı “Mən belə bu qədər irəli getməyə bilərəm” deyə bilər və əminəm ki, bu, sizi təəccübləndirəcək. Bu, sadəcə, bir zarafat deyil. Bir neçə ay əvvəl Kaliforniya və Nyu-York ştatları qanun qəbul etdilər: Əgər iki nəfər – tələbə və ya dövlət işçisi – cinsi əlaqədə olmaq istəyirlərsə, bunu ictimayyət önündə elan edib istəklərinin qarşılıqlı azad hərəkət olduğunu bəyan etməlidirlər. İndi bəyannamə forması paylayırlar. Siz onları doldurub imzalamalısınız.

– Eynicinsli nikah qanunlarındanmı danışırsınız?

– Xeyr, hər hansı bir cütlük. Hər kəs qeydiyyata alınmalıdır. Bu dəlilikdir. Əlbəttə, işləmir. Bir qadının başını bişirməyə çalışdığınız zaman, onun “yox” demədiyini bilmək istəyirlər. Onun ayağa qalxıb “hə” deməyi lazımdır. Və təbii ki, bu da işləmir. Erotik qanunlara ziddir. Məsələn, fransızlardan belə bir şey eşitmişəm: bir qadınla danışırsınız, nəzakətli söhbət edirsiniz. Qadının qəfildən “çox çərənləyirsən, sus və məni qayır” deməsi çox sərt olardı. Digər tərəfdən, hər iki tərəfin yox demək hüququ var; “Mən bu işdə yoxam” deyə bilərsiniz. Bunun əleyhinə deyiləm. Amma etiraf etmək lazımdır ki, bu, təcavüz üçün çox alçaldıcı bir yol açır. Tutaq ki, bir qadını aldadıram, öpüşməyə başlayırıq, sonra paltarını çıxarır, mən də dayanıb geri çəkilirəm. Bundan daha alçaldıcı nə ola bilər? İzah edə bilərəmmi? Məhz buna görə də mən həmişə siyasi düzgünlüyün əleyhinə olmuşam. Qara demək olmaz, afroamerikalı deyəcəksən. Hegel buna gülərdi: Siz üzüyola və hedonist bir cəmiyyətdəsiniz və nəticədə əlinizdə bir yığın qayda var. Məncə, bizim daha çox Hegel analizinə ehtiyacımız var. Başqa bir nümunə deyim. Bu gün Qərbdə biz hər cür təcavüzə qarşı çox həssasıq. Bəzi Amerika universitetlərində klassik əsərlər də daxil olmaqla hər hansı sənət əsərinin “təhrikedici” xəbərdarlığı ilə etiketlənməsi tələbi var. Kolumbiyada bir hadisə baş verdi. “Metamorfoz”un qiraəti olacaq və və orada şiddətli bir seks səhnəsi var.

Qadın bunun onu sarsıtdığını deyir. Belə ki, əgər siz kitab üzərində işləyirsinizsə, onun üzərində belə bir işarə olmalıdır: “kitab şiddətli seks ehtiva edir. Əgər həssassınızsa, onu oxumayın”. Bu, kütləvi nəzarətdir. Hegel bu paradokslara gülərdi. Müsəlmanlar və xristianlar eyni vaxtda Avropa İttifaqından dinin tənqidini nifrət cinayəti kimi təsnif etməyi tələb edirlər. Siz hücum edə, lağ edə və ya hər hansı təcavüz xəbərdarlığı edə bilməzsiniz. Bir dostum belə deyirdi: “mən tamamilə razıyam, gəlin bunu edək və bu işə müqəddəs kitabları qadağan etməklə başlayaq”. Bu qaydaları kobud şəkildə pozurlar.

İncil və Qurana baxın. Əlbəttə, yaxşı şeylər var, amma… Dalana dirənirik. Məni ən çox maraqlandıran odur ki, hətta ən üzüyola, tolerant və həzz axtaran mədəniyyət dalana dirənib. Hegel buna sevinərdi. Hegelin diqqətini çəkən pis insanın şəri deyil, yaxşı niyyətli birinin böyük fəlakətlərə səbəb olması idi. Ona görə də Frankfurt məktəbi haqqında soruşanda ağlıma bu gəldi. Frankfurt Məktəbi ilə bağlı problemim budur. Adornonu tanıyanlardan soruşdum, amma qəti cavab ala bilmədim.

Məni həmişə çaşdıran Frankfurt məktəbində stalinizmlə bağlı araşdırmaların, demək olar ki, olmamasıdır. Habermasa baxın, onu sətir-sətir oxuyun; Almaniya bir vaxtlar ikiyə bölünübmü, başa düşməzsiniz. Mən demirəm ki, onlar gizli kommunist olublar. Adorno və Horkhaymer qəti anti-kommunist və amerikapərəst idilər. Yaxşı, mən Markuzenin “Sovet marksizmi” kitabını oxumuşam, amma orada yalnız Xruşşovun çıxışlarının təhlili var.

Stalinizmin heç bir tənqidi yoxdur və onlar buna daha çox diqqət yetirməli idilər. Çünki nasizmlə ortaya çıxdı ki, bəli, “Maarifçilik” dediyimiz şey, mühafizəkar inqilabi layihə bir idi. Amma maarifçiliyin dialektikası ilə maraqlananları ilk növbədə Stalinizm maraqlandırmalı idi. Çünki bu, həqiqətən də maarifləndirici layihə idi: “Biz ümumbəşəri azadlıq və qurtuluş gətiririk” dedilər, amma sonu dəhşətlə bitdi. Niyə? Frankfurtda faşizm və millətçiliklə bağlı çoxlu təhlillər var, amma məni şoka salan onların stalinizmi bilməməsidir. Bu, bir fəlakətdir. Universal azadlıq və qurtuluş hərəkatı necə kütləvi paranoyaya və dəliliyə çevrilə bilər? Deməli, məncə, bizdə hələ də kifayət qədər yaxşı Stalinizm nəzəriyyəsi yoxdur. Daha yeni əsərləri oxuyuram. Stalinizmin o standart tənqidlərinə etibar edə bilmirəm. Robert Konkvest, Montefiore və s. çox liberaldırlar. Onlar baş verənləri bəsit təsvir edir və adamın necə pis olduğunu deyirlər, amma fikir yoxdur. Stalinizmin əsl dəhşəti odur ki, öz canlarını qurban verməyə hazır olan səmimi insanlar sonda dəhşətli işlər görürlər. Bu mövzuda hələ də yaxşı, yaxşıdan daha çox inandırıcı olan bir nəzəriyyəyə ehtiyacımız var.

– Siz alman idealizmini canlandırdınız. Nə üçün bu ənənə radikal sol nəzəriyyə üçün vacibdir?

– Bir də bu var: Hegeldən başqa bu ənənədən gələn, təsir gücü olan başqa filosoflar da var, məsələn Şellinq. Şellinqin fəlsəfə tarixi üçün əhəmiyyəti nə idi? Onun hansısa şəkildə idealizm və materializmə vasitəçilik etdiyini söyləmək olarmı? O, Hegelin dialektikasına necə cavab vermişdi? Çünki onun düşüncəsində də əhəmiyyətli bir dini xətt var idi. Şellinqdə başqa bir mistik-qnostik damar tapa bilərik, bəlkə də Valter Benjamin və ya başqa bir şeylə əlaqəli. Şellinq haqqında kitabımda ikisi arasında, Hegellə Şellinq arasında əlaqə yaratmağa çalışdım; Nə qədər uğurlu olduğum mübahisəlidir.

Ən son nəşr olunan kitabımda Fixte haqqında bir fəsil var – əgər çıxarılmayıbsa. Fəlsəfənin son nöqtəsi, kulminasiya nöqtəsi Kantla Hegel arasındadır. Kant, Fixte, Şellinq, Hegel. Bu filosoflara qədər bütün fəlsəfə bir növ hazırlıq, ondan sonra isə təfsirdir. Bu, son kulminasiya nöqtəsidir. Dördü də çox vacibdir. Kant transsendental ölçünü, modern bünövrəni kəşf etdi. Fəlsəfə Kantla fəlsəfə olur; ondan əvvəl gerçəkliyin ümumi təsviri idi. Fixte, əksinə, kifayət qədər qiymətləndirilməmiş bir filosofdur. Tamamilə özünəməxsus yeri var. Şellinqin orta dövr yazıları, xüsusən də “Azadlıq haqqında traktat”ı — burada da tərcümə olunub-olunmadığını bilmirəm— nəfəs kəsicidir. Haydeggerə görə, ən yaxşı mətndir. Başqa sözlə, bu dördlü arasında seçim yoxdur. Müəyyən bir sahəniz olduqda, müəyyən seçimləriniz ola bilər və bu dörd filosofun hər biri ayrı-ayrılıqda bir seçimdir.

Mənim üçün aşılmamış zirvədir; biz hələ onlardan o tərəfə keçməmişik. Məsələn, “Heçdən az”da kvantla bağlı uzun bir bölmə var; burada Hegel kateqoriyalarından istifadə edərək kvantı oxumağa çalışıram. Ən çox sevdiyim kateqoriya retroaktivlikdir – əlbəttə ki, Freyddən ilhamlanıram. Mən şeylərə geriyə dönük olaraq baxıram. Nəsə təsadüfi görünə bilər, amma onu araşdırdıqdan sonra zəruri olduğu ortaya çıxır. Məsələn, təsadüfən aşiq olursan, sonra deyirsən ki, “Aman Allah, mən ömrüm boyu bunu gözləyirdim”. Retroaktivlik məntiqində əşyalar və zamanın özü geriyə doğru hərəkət edir. Bu, Hegelin dialektikasının özəyidir. Hegel dərində yatan zərurətdən danışmır; şeylər geriyə doğru zərurilik qazanır. Hegelin Yuli Sezar nəzəriyyəsini nəzərdən keçirək. Sezar Rubikonu keçə də, keçməyə bilərdi; lakin keçdimi, bu artıq onun taleyinə çevrilir və onu müəyyən edir. Bu, çox incə dialektik fikirdir və hər şeyin insan həyatında təsadüfən necə zəruri hala gəldiyini təsvir edir.

Zərurət təsadüf kimi ortaya çıxır. Bu, dialektik baxışın ürəyidir. Bəli, son dönəmlərində Şellinq başqa bir səviyyədə Hegel dialektikasına qarşı çıxdı, ancaq onu səhv başa düşdüyü üçün. Mənim üçün bu, fəlsəfə tarixindən aldığım kədərli bir dərsdir: gerçək bir dialoq yoxdur. Bütün böyük filosoflar digərlərini dəhşətli dərəcədə səhv oxuyurlar. Aristotel Platonu başa düşmür, stoiklər materialistləri heç başa düşmürlər—sonra da belə davam edər, Orta əsr filosofu Akvinalı Foma Aristoteli, Spinoza Dekartı, Kant Leybnisi, Hegel Kantı başa düşmür. Biz fəlsəfə tarixinə qətiyyən bir söhbət kimi baxa bilmərik. Bu daha faciəvi vəziyyətdir. Öncə tamamilə kor olmalısan ki, sonra yeni bir şey görə biləsən. Məsələn, Hegel Kantın tənqidində tamamilə yanlışdır.

Haydeggerin Hegel haqqında yazdıqları, əsasən, mənasızdır. Bu faciəlidir; yeni bir şey söyləmək üçün əvvəlcə kor olmalısan. Mənim üçün ən mühüm nümunə Marksdır. Marksın Hegeli tənqid etməsi tamamilə cəfəngiyatdır. Hegelə yönələn marksist tənqidlərin əsas motivləri olduğu kimi Şellinqin Hegel tənqidində var, eləcə də mütləq idealizmin tənqidi, varlığa və azadlığa önəm verməsi və s. Bütün bunlara baxmayaraq, məncə, əsl fəlakət buradadır: Dekonstruksiyanın hökm sürdüyü son bir neçə onillikdə böyük fəlsəfi məsələlərə yanaşmaq qadağan idi. Bu, sırf diskurs təhlili olmalı idi.

Bir Derrida və ya Fuko partizanından soruşsanız: “İnsan ruhu ölümsüzdürmü?” “Bu sualı hansı diskursiv şərtlər daxilində, hansı məna sahəsində verirsən?” deyə cavab verəcək. Daha sonra da belə bir sualın məna qazanacağı semantik şəbəkəni müəyyən etməyə çalışacaq. Həqiqətlə qurulacaq əlaqə kənarda qalacaqdı. “Amma dayanın, mənim ruhum varmı?” soruşsanız bu suala cavab olaraq deyəcəklər: “Bəli, müəyyən koordinatlarda, müəyyən dünyagörüşündə ruh var”. Məncə, bunun nəticəsində əsas metafizik məsələlər təbiət elmlərinə, idrak elmlərinə, təkamül elminə və kvant fizikasına keçdi.

Çox diqqətçəkici olmamasına baxmayaraq Stiven Hokinqin “Zamanın Qısa Tarixi” əsəri niyə bu qədər uğurlu oldu? İnsanlar burada böyük cavablar axtarırdılar. Gerçəklik necə ortaya çıxdı? Dünya sonludur, yoxsa sonsuz? Bunlar əsas metafizik suallar idi.

Mən iddia edirəm ki, fəlsəfənin də yenidən bu məsələlərə qayıtmasının vaxtıdır. Mən sadəlövhcəsinə böyük fəlsəfələrə qayıtmağın tərəfdarıyam.

Hazırladı: Aqşin Yenisey